Τεχνητή νοημοσύνη, επιχειρηματικότητα και οικονομία

Είχα τη χαρά να είμαι ομιλητής, εκπροσωπώντας τν Starttech Ventures, στο European Business Summit του Economist στην Αθήνα, Σάββατο 24-5-2024, με θέμα την τεχνητή νοημοσύνη, την επιχειρηματικότητα και την οικονομία. 

Συνοπτικά υποστήριξα τα παρακάτω:

• Στην Ελλάδα έχουμε τόσο παραγωγή όσο και χρήστη τεχνολογιών που ο κόσμος αποκαλεί "τεχνητή νοημοσύνη". Όμως είμαστε ακόμα πίσω, γενικά στην χρήση της πληροφορικής.
• Οι επιχειρήσεις δεν χρησιμοποιούν την πληροφορική πολύ απλά διότι το περιβάλλον - αλλά και η κυρίαρχη κουλτούρα - δεν τις αφήνουν να εξελιχθούν σε καλές επιχειρήσεις. Σε τομείς που είμαστε ανταγωνιστικοί, όπως ο τουρισμός και το ηλεκτρονικό εμπόριο, η πληροφορική χρησιμοποιείται άριστα.
• H Πληροφορική έχει επιφέρει μια τεκτονική αλλαγή όσον αφορά τη δυνατότητα πρακτικώς οποιουδήποτε να επιχειρήσει στοχεύοντας στην παγκόσμια αγορά.
• Το υφιστάμενο ευρωπαϊκό και εθνικό πλαίσιο χρηματοδότησης είναι εντελώς αναχρονιστικό, αποπροσανατολίζει τις επιχειρήσεις και τις κάνει μη ανταγωνιστικές.
• Αυτό που καταλαβαίνουν οι περισσότεροι άνθρωποι ως "τεχνητή νοημοσύνη", η artificial general intelligence, δεν υπάρχει. Ούτε πρόκειται να υπάρξει στο ορατό μέλλον.
• Το 2024 ήρθε η ώρα η Ελλάδα να αναγνωρίσει το επάγγελμα του Πληροφορικού, η παρούσα κατάσταση είναι μια μεγάλη ντροπή. Υποστηρίζω την πρόταση της Hellenic Informatics Union, ήδη από το 2004, για τη θέσπιση του Επιμελητηρίου Πληροφορικής.
• Υποστηρίζω την πρόταση του Γιώργου Γεωργακόπουλου, Καθηγητή Επιστήμης Υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, περί της χρήσης του όρου "Αναπλαστική Νοημοσύνη" για την ελληνική απόδοση του "Generative AI"

Το video της ομιλίας μου ακολουθεί παρακάτω:

H αποστολή της Starttech Ventures

Ο Μάνος Μοσχούς μεγάλωσε στη Ρόδο, ο Θανάσης Παπαγγελής στην Έδεσσα και ο Βαγγέλης Μιχαλόπουλος στον Άγιο Δημήτριο (Μπραχάμι). Μεγάλωσαν σε οικογένειες της μεσαίας τάξης και φοίτησαν σε δημόσια σχολεία. Ξεκίνησαν τις σπουδές τους σε δημόσια πανεπιστήμια όπου πέρασαν μέσω των πανελλαδικών εξετάσεων. 

Ποτέ δεν διδάχτηκαν την επιχειρηματικότητα, ούτε είχαν  πάρει μέρος σε σχετικούς διαγωνισμούς και σίγουρα δεν είχαν φανταστεί ότι σε λίγα χρόνια θα ήταν συνιδρυτές και CEOs μερικών από τις καλύτερες νεοφυείς επιχειρήσεις της χώρας (των AbZorba Games, Epignosis και Yodeck).

Αποστολή μας στην Starttech Ventures είναι να βοηθάμε ανθρώπους σαν κι αυτούς να εκφράζουν και να αξιοποιούν τις αστείρευτες δυνατότητες τους, να εξελίσσονται σε εξαίρετους δημιουργούς και ηγέτες, βοηθώντας έτσι τους τους εαυτούς και τις οικογένειες τους, τις υπέροχες ομάδες που δημιούργησαν και, τελικά μετά απ’ όλη τη διαδρομή αυτή, να βελτιώνουν την κοινωνία συνολικά. 

Σκοπός μας είναι να συνεχίσουμε να κάνουμε το ίδιο και το 2024, ανταποκρινόμενοι θετικά στην αγαθή τύχη της συνεργασίας μας με ανθρώπους όπως ο Θάνος, ο Βαγγέλης και ο Μάνος, στο ταλέντο και στην επιμονή των οποίων οφείλουμε όσα έχουμε πετύχει. 

Θέλουμε ακόμα σήμερα να στείλουμε ένα πολύ καθαρό μήνυμα στους νέους κάθε ηλικίας: 

Ξεπεράστε, αφήστε πισω τα στερεότυπα. 

H οικονομία της συνεργασίας, της γνώσης και της δημιουργικότητας έχει χώρο για όλους. Επίσης, το σημαντικότερο, τους αφορά όλους και είναι προς το συμφέρον όλων, ανεξάρτητα του αν τελικά θα εξελιχθούν σε διεθνούς επιπέδου CEOs, όπως τα έκαναν ο Μάνος, ο Βαγγέλης και ο Θάνος. 

Αποφθέγματα του Charlie Munger

O Charlie Munger, συνιδρυτής του Warren Buffett στην Berkshire Hathaway απεβίωσε πριν λίγες μέρες στην Καλιφόρνια. Σε έναν μήνα θα γιόρταζε τα εκατοστά του γενέθλια.

Ο υπέρ-επιτυχημένος αυτός επενδυτής σε μεγάλο βαθμό ενσαρκώνει το αμερικανικό όνειρο. Ήταν συντηρητικός, ρεπουμπλικάνος, μην έχοντας όμως καμία σχέση με τους ακραίους της εποχής μας — επί παραδείγματι, ήταν ένθερμος υποστηρικτής της δωρεάν παροχής υπηρεσιών υγείας σε όλους.

Ο Munger, ο οποίος εργαζόταν κανονικά μέχρι πριν λίγες εβδομάδες (!),  έμεινε στην ιστορία για την εκπληκτική διορατικότητα και τον ορθολογισμό του. Συνήθιζε να λέει διάφορα αποφθέγματα τα οποία συμπυκνώνουν την εμπειρία της καριέρας του που διήρκεσε περισσότερες από επτά δεκαετίες. 

Ένας καλός φίλος από τις ΗΠΑ σταχυολόγησε μερικά, τα οποία και παραθέτω αυτούσια:

• “If I can be optimistic when I’m nearly dead, surely the rest of you can handle a little inflation.”
• “If you’re not willing to react with equanimity to a market price decline of 50% two or three times a century, you’re not fit to be a common shareholder and you deserve the mediocre result you’re going to get.
• “Forget what you know about buying fair businesses at wonderful prices; instead, buy wonderful businesses at fair prices.”
• “Lifelong learning is paramount to long-term success.”
• “The best thing a human being can do is to help another human being know more.”
• “The world is not driven by greed. It’s driven by envy.
• “The best armor of old age is a well spent life preceding it.”

Αιωνία η μνήμη του Charlie Munger. Ας ελπίσουμε όλοι να πάρουμε λίγη από τη μακροζωία, τη διορατικότητα, την εργατικότητα και τη σοφία του. 

Η αναγκαία απομυθοποίηση της ιδέας

Πριν μερικά χρόνια δραστηριοποιούμουν πολύ εντατικά στην κοινότητα των νέων επιχειρηματιών και των νεοφυών επιχειρήσεων σε Ελλάδα και Ευρώπη. Στο πλαίσιο αυτό ήμουν συχνά προσκεκλημένος σε ενημερωτικές τηλεοπτικές εκπομπές. Κάτι που έχει χαραχτεί στη μνήμη μου είναι να με καλούν δημοσιογράφοι που υποστήριζαν τις εκπομπές αυτές ζητώντας μου να τους φέρω σε επαφή με επιχειρηματίες οι οποίοι είχαν κάποια ‘πολύ ιδιαίτερη ακόμα και τρελή ιδέα’ ευελπιστώντας ότι αυτό θα κεντρίσει το ενδιαφέρον του τηλεοπτικού κοινού.

Όσο καλοπροαίρετοι και αν ήταν η προσέγγιση αυτή, δυστυχώς προωθούσε τη νεοφυή επιχειρηματικότητα ως κάποιας μορφής θέαμα, ας μου επιτραπεί ακόμα και ως τσίρκο. Η οικονομία της συνεργασίας, της γνώσης και της δημιουργικότητας όμως είναι κάτι πάρα πολύ σοβαρό που αφορά κυριολεκτικά όλη την κοινωνία. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται με όρους θεάματος αλλά μόνο με όρους παραγωγικότητας, αποτελεσματικότητας και οικονομικής ανάπτυξης.

Έχω την εντύπωση ότι από την κυρίαρχη αυτή η προσέγγιση των μέσων ενημέρωσης έχουμε φτάσει σε μία αποθέωση της ιδέας. Στίβει ο νεοέλληνάς το μυαλό του για να βρει αυτήν την εκπληκτική ιδέα η οποία θα τον κάνει πλούσιο σε μερικές εβδομάδες, άντε σε μερικούς μήνες το πολύ, δίχως να να χρειαστεί σε τελική ανάλυση να κοπιάσει και τόσο πολύ. Τίποτα μα απολύτως τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο μακριά από την πραγματικότητα της επιχειρηματικότητας.

Ας μείνουμε όμως στην ιδέα και ας προσπαθήσουμε να ξεκαθαρίσουμε κάποιες αυταπάτες: 

• Η μοναδικότητα της ιδέας: Οποιαδήποτε ιδέα μπορεί να έχει κανείς όσο μοναδική και αν αυτή φαίνεται πιθανότατα την έχουν ολόιδια πολλές εκατοντάδες άλλοι άνθρωποι κάπου στον πλανήτη. Απολύτως καμία ιδέα δεν είναι μοναδική.
• Η αξία της ιδέας: Όποια και αν είναι ιδέα πόσο ιδιαίτερη η ευρηματική και αν είναι η αξία της είναι ακριβώς μηδέν. Κυριολεκτικά και απολύτως ακριβώς μηδέν. 

Για να προκύψει κάποια αληθινή αξία πρέπει κατά βάση να βρεθεί μία ομάδα η οποία θα συγκροτηθεί και με αφοσίωση και επιμονή θα προσπαθήσει να δώσει σάρκα και οστά στην ιδέα, προσαρμόζοντάς την ανά τακτά χρονικά διαστήματα στα εμπειρικά δεδομένα που προκύπτουν στην διάρκεια της υλοποίησης. 

Μόνο τότε παράγεται αληθινή αξία.

Ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο οι έμπειροι επενδυτές νεοφυών επιχειρήσεων δεν αξιολογούν τόσο πολύ ούτε το προϊόν, ούτε ακόμα και την αγορά στην οποία αυτό απευθύνεται. Αντίθετα η απόφαση τους βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά σε μία πολυδιάστατη αξιολόγηση της ομάδας που έχουν μπροστά τους: 

• Αν τα μέλη μιας ομάδας έχουν τα αναγκαία χαρακτηριστικά προσωπικότητας αλλά και την αντικειμενική δυνατότητα να αφοσιωθούν στην υλοποίηση μιας ιδέας, στη βάση ενός πραγματικού σχεδίου και κατά κανόνα πολυετούς διάρκειας, τότε πιθανότητες λήψης επενδύσεις υψηλού ρίσκου μεγιστοποιούνται. 
• Αν αντίθετα η ομάδα πάσχει, όσο καλή να είναι ιδέα, όσο καλό το προϊόν ή ακόμα και όσο μεγάλη και αναπτυσσόμενη αγορά-στόχος, η επένδυση ενέχει τεράστιο ρίσκο και κατά κανόνα απορρίπτεται.

Ας απομυθοποιήσουμε λοιπόν την ιδέα όσο είναι νωρίς. Η επιχειρηματικότητα μοιάζει πιο πολύ με μαραθωνίου δρόμο παρά με σπριντ. Η επιμονή, η υπομονή, η αφοσίωση και κυρίως η δυνατότητα διαρκούς μάθησης και προσαρμογής, όπως επίσης και η συνεργατικότητα, είναι οι παράγοντες που τελικά θα κρίνουν την επιτυχία ενός νέου εγχειρήματος. 

Ξεπερνώντας την εμμονή του exit

Το 2010 η Ελλάδα χρεοκόπησε και ταυτόχρονα το εσωστρεφές οικονομικό μοντέλο που κυριάρχησε στην λεγόμενη μεταπολίτευση έφτασε στο τέλος του. 

Ένα βασικό χαρακτηριστικό του χρεωκοπημένου αυτού μοντέλου είναι ότι ο μεγαλύτερος πελάτης στην εθνική οικονομία είναι το ελληνικό Δημόσιο και έτσι κάθε επιχειρηματική δραστηριότητα που επιθυμεί να μεγαλώσει οφείλει να πάρει ένα μερίδιο από την λεγόμενη «πίτα των δημοσίων δαπανών».

Το μοντέλο αυτό έκανε κυρίαρχη μία αντίληψη της επιχειρηματικότητας ως τίποτα άλλο παρά ως μία «ευνοιοκρατική εμπορική σχέση με το κράτος» οδηγώντας τα υγιή τμήματα της κοινωνίας, τις λεγόμενες δημιουργικές δυνάμεις, να έχουν μία αποστροφή προς την επιχειρηματικότητα. Κάτι βεβαίως που από μόνο του αποτελεί ακραία αντίφαση. 

Τότε λοιπόν,  την περίοδο της χρεοκοπίας του 2010, σε μία ιδιαίτερα εμπνευσμένη αντίδραση του οι δημιουργικές δυνάμεις της χώρας άρχισαν να κινητοποιούνται προχωρώντας βήμα βήμα στην υλοποίηση ενός νέου οικονομικού μοντέλου: Εκείνου της οικονομίας της γνώσης, της συνεργασίας και της δημιουργικότητας. 

Το μοντέλο αυτό έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά που το διαφοροποιούν με το προηγούμενο: Πρώτα απ’ όλα είναι αξιοκρατικό και κατά δεύτερο λόγο είναι εξωστρεφές.

Στα νηπιακά βήματα της εφαρμογής του οικονομικού αυτού μοντέλου αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα η εξαγορά μίας εταιρείας κατά κανόνα από ανταγωνίστρια η άλλη μεγάλη εταιρεία του εξωτερικού — το γνωστό και ως ‘exit’.

Με τον τρόπο αυτό καταγράφονται υπεραξίες οι οποίες αποδίδονται στους ιδρυτές των εταιρειών, δίνοντας τους την δυνατότητα με τη σειρά τους είτε να ενισχύσουν άλλες νέες προσπάθειες από τρίτους επιχειρηματίες ή να κάνουν οι ίδιοι ένα νέο επιχειρηματικό βήμα με πολύ καλύτερες προϋποθέσεις.

Είναι εύκολο να αποδειχθεί πλέον ότι το ελληνικό επιχειρηματικό οικοσύστημα έχει περάσει το νηπιακό στάδιο και βρίσκεται ίσως την εφηβεία του. Αποκτά λοιπόν μεγάλη σημασία να ξεπεραστεί η εμμονή με τις εξαγορές ως κυρίαρχο στόχο των νέων επιχειρήσεων. Αντίθετα οι νεοφυείς επιχειρήσεις πρέπει να στοχεύουν στην υγιή, μακροπρόθεσμη μεγέθυνση τους και, αντί να είναι στόχοι εξαγοράς, να εξαγοράζουν εκείνες ενδιαφέρουσες μικρότερες επιχειρήσεις οπουδήποτε στον κόσμο. Εταιρείες που ταιριάζουν στην στρατηγική τους και τους επιτρέπουν μία ακόμα πιο ισχυρή μακροπρόθεσμη ανάπτυξη. 

Η καθιέρωση αυτής της συμπεριφοράς θα σημάνει την ενηλικίωση του ελληνικού οικοσυστήματος νεοφυούς επιχειρηματικότητας. Ταυτόχρονα η νέα αυτή κουλτούρα θα οδηγήσει σε μία πολύ πιο ενδιαφέρουσα σελίδα της ιστορίας του ελληνικού επιχειρείν. 

Είναι σημαντικό τέλος να σημειωθεί ότι η εμπέδωση της αξιοκρατίας και της κουλτούρας της συνεργασίας ως των δύο βασικών πυλώνων για την επιχειρηματική επιτυχία μεσοπρόθεσμα θα βοηθήσουν την κοινωνία να εξελιχθεί και τη χώρα να έχει ένα πολύ καλύτερο μέλλον.

Το σοσιαλιστικό πρόσωπο του Steve Jobs

Τις τελευταίες μέρες κυκλοφορεί αυτό το κείμενο που - υποτίθεται πως (?) - είναι ένα σημείωμα του Steve Jobs («email στον εαυτό του») που έγραψε έναν χρόνο πριν πεθάνει:

Ανεξάρτητα του αν είναι αυθεντικό ή όχι, ανεξάρτητα της οπτικής γωνίας από την οποία διαβάζει κανείς αυτό το κείμενο, δύσκολα θα διαφωνήσει κάποιος πως είναι ένα ‘σοσιαλιστικό μανιφέστο’. 

Πράγματι, η πρόταση του συνανθρώπου (της κοινωνίας, δηλαδή) έναντι του εαυτού, η συνειδητοποίηση ότι μπορούμε να υπάρχουμε αποκλειστικά και μόνο ‘μαζί με τους άλλους’, είναι για μένα η καρδιά του σοσιαλισμού. 

Όλα αυτά στον αντίποδα του ατομικισμού τον όποιον το κείμενο αυτό - υποτίθεται του Steve Jobs - ξεκάθαρα αποκηρύσσει.

Υπό την έννοια αυτή το βρίσκω ιδιαίτερα ενδιαφέρον και, εκτός όλων των άλλων, μου θύμισε ένα ντοκιμαντέρ που είχαμε συζητήσει παλιότερα (“The Swedish Theory of Love”) το οποίο κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η πραγματική ευτυχία, το νόημα της ζωής, μπορεί μόνο να βρεθεί στην «απολαυστική αλληλεξάρτηση» των ανθρώπων (‘pleasurable interdependency’). 

H νεοφυής επιχειρηματικότητα συναντά την έννοια του δορυφορικού κράτους

Ο Πάνος Παπαδόπουλος είναι ένας καλός φίλος και αντικειμενικά ένας από τους δημιουργούς του ελληνικού οικοσυστήματος νεοφυούς επιχειρηματικότητας. Κυκλοφόρησε πρόσφατα μια ανάρτησή του, η οποία αναπαράχθηκε από μεγάλο πλήθος άλλων πολύ αξιόλογων μελών της κοινότητας, όπου διαμαρτύρεται για μια δημόσια τοποθέτηση του Έλληνα Πρωθυπουργού περί της εισαγωγής Ισραηλινών συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης με στόχο την έγκαιρη ανίχνευση πυρκαγιών:

Στο σχόλιο αυτό γίνεται επισήμανση ότι υπάρχουν αξιόλογες ελληνικές νεοφυείς επιχειρήσεις στον τομέα με μια εξ αυτών να έχει ήδη αναπτύξει ακριβώς το προϊόν που ζητείται. Το προϊόν αυτό έχει παρουσιαστεί στις ελληνικές αρχές και είναι εφάμιλλο, αν όχι ανώτερο, του Ισραηλινού. Γιατί λοιπόν ο κ. Μητσοτάκης αντί να προωθεί τα ελληνικά συστήματα παίζει τον ρόλο ενός «πλασιέ» εισαγόμενων συστημάτων; 

Η απάντηση είναι πολύ απλή και δυστυχώς δεν έχει να κάνει σε τίποτα με την ίδια την τεχνολογία: Η Ελλάδα παραμένει ένα περιφερειακό, δορυφορικό κράτος στο οποίο δεν επιτρέπεται να έχει μια εγχώρια, αυτόχθονη αμυντική πολιτική. 

Σ’ αυτό το πλαίσιο, η εισαγωγή ξένων συστημάτων, είτε από τις ΗΠΑ ή από άλλες χώρες με την έγκριση των ΗΠΑ, είναι η κοινή πρακτική όλων των κυβερνήσεων από το 1974 και μετά (με ελάχιστες εξαιρέσεις οι οποίες είτε ήταν «στάχτη στα μάτια» της κοινής γνώμης ή απλώς εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα). 

Η πολιτική συνειδητοποίηση της κοινότητας της νεοφυούς επιχειρηματικότητας, μαζί με οτιδήποτε περιλαμβάνει ο όρος ‘δημιουργικές δυνάμεις του τόπου’ είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση ώστε να εκλείψουν τέτοια φαινόμενα. 

Ή, για να το θέσω διαφορετικά, η επίτευξη της οικονομικής ανεξαρτησίας πρέπει να οδηγήσει και στην πολιτική. Πρώτα στο ατομικό επίπεδο, με την άνοδο από το επίπεδο του ψηφοφόρου σε εκείνο του πολίτη, και μετά στο συλλογικό και στο εθνικό.

Η ανάπτυξη της οικονομίας της συνεργασίας, της γνώσης και της δημιουργικότητα θα οδηγήσει και στην ουσιαστική εθνική ανεξαρτησία, πρώτη φορά στους δυο αιώνες που έχουν διανυθεί από την ‘παλιγγενεσία’ του 1821. 

Νεοφυείς επιχειρήσεις: Βασική αριθμητική των "επιχειρηματικών αγγέλων"

Το 2022 ήταν μια χρονιά κομβικής σημασίας για την ωρίμανση του ελληνικού οικοσυστήματος νεοφυούς επιχειρηματικότητας, το οποίο έκανε μερικά σημαντικά βήματα εμπρός. Παρότι μπορεί κανείς να αναφερθεί σε πλήθος εξαγορών, επενδύσεων και άλλων συναλλαγών και οροσήμων για μια σειρά επιχειρήσεων, είτε ελληνικών ή ελληνικών συμφερόντων, κατά την γνώμη μου το σημαντικότερο από τα βήματα αυτά είναι η ενεργοποίηση του "Ελληνικού Δικτύου Επιχειρηματικών Αγγέλων", το οποίο συχνά θα συναντήσετε τόσο σαν HeBAN όσο και σαν Hellenic Angels.

Ελληνικό Δίκτυο Επιχειρηματικών Αγγέλων

Τι είναι οι 'επιχειρηματικοί άγγελοι'; Κατά βάση πρόκειται για ιδιώτες οι οποίοι έχουν καταφέρει να αποκομίσουν κάποια υπεραξία από επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και επιθυμούν να επανεπενδύουν τμήμα αυτής της υπεραξίας σε τρίτες, νέες επιχειρήσεις. Κατά κανόνα μια επένδυση τέτοιου τύπου δεν έχει αυστηρά οικονομικά κριτήρια - χωρίς να σημαίνει πως ο επιχειρηματικός άγγελος δεν προσβλέπει σε αποδόσεις - αλλά επιπλέον των οικονομικών αποδόσεων επιτρέπει στον 'άγγελο' να παραμείνει ενεργός στο επιχειρηματικό πεδίο, να μεταλαμπαδεύσει την εμπειρία και την τεχνογνωσία του καθώς επίσης και να αξιοποιήσει το δίκτυο επαφών που έχει αναπτύξει.

Ο ιδρυτής των Italian Angels for Growth περιέγραφε τον angel investor σαν τον 'παππού της επιχείρησης' - χωρίς να έχει να κάνει σε τίποτα με την ηλικία του: Εννοείται πως θα δώσει κάποια χρήματα για το εγχείρημα, πολύ περισσότερο όμως θα είναι πάντα εκεί για να συμβουλέψει και να βοηθήσει με όποιον τρόπο μπορεί, έχοντας τις αυθεντικότερα καλές προθέσεις με την εταιρεία!

Ο λόγος που η ίδια η ύπαρξη ενός τέτοιου δικτύου έχει καθοριστική σημασία για ένα συγκεκριμένο επιχειρηματικό οικοσύστημα - εν προκειμένω το ελληνικό - είναι διότι φανερώνει ότι αφενός μεν υπάρχει κρίσιμη μάζα ιδρυτών που έβγαλαν κάποια χρήματα (κατά κύριο λόγο) ως επιχειρηματίες σε startups, αφετέρου δε ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι αυτοί δεν αντιμετωπίζουν το γεγονός αυτό ως τυχαίο ούτε ως ευκαιριακό, οπότε και σπεύδουν να επανεπενδύουν τμήμα του μερίσματος τους σε άλλους ιδρυτές νεοφυών επιχειρήσεων.

Αυτή η ψήφος εμπιστοσύνης των ιδίων των φορέων της επιχειρηματικότητας, ούτε δεδομένη θα πρέπει να θεωρείται ούτε συναντάται συχνά σε άλλους κλάδους της οικονομίας. Είναι λοιπόν ένα πολύ ισχυρό σήμα ότι κάτι καλό γεννιέται στην ελληνική νεοφυή επιχειρηματικότητα.

Για την ιστορία, εάν και οι Hellenic Angels είχαν ιδρυθεί από το 2015, στις αρχές του 2022 αποφάσισαν να αλλάξουν μορφή, να αποκτήσουν πιο μαζική υπόσταση και να προχωρήσουν σε μεγαλύτερο αριθμό επενδύσεων. Τα αποτελέσματα είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά: Μέσα σε δέκα (10) μήνες έχουν περισσότερα από 50 εγγεγραμμένα μέλη, τα οποία έχουν κάνει πάνω από επτά (7) επενδύσεις, συνολικού ύψους αρκετών εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ (με τον μέσο όρο, λίγο κάτω από €100.000 ανά επένδυση, με συμμετοχή περί των οχτώ angel investors κάθε φορά).

Προκύπτει λοιπόν ένα ενδιαφέρον ερώτημα: Πόσα χρήματα θα χρειαστεί να διαθέσει κάποιος για να γίνει επιτυχημένος angel investor; 

Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Ας δούμε τα δεδομένα: 

• Το ελάχιστο ποσό συμμετοχής στις επενδύσεις του HeBAN είναι €2.500/ επένδυση. 
• Στην πράξη έχει φανεί πως ένα τόσο μικρό investment ticket (σε περίπτωση που δεν γίνεται μέσω εταιρείας ειδικού σκοπού) δημιουργεί΄διαχειριστικό φόρτο στον λήπτη της επένδυσης. Στην πράξη μπορούμε να κάνουμε υπολογισμούς με το ποσό των €5.000/επένδυση. 
• Η διεθνής εμπειρία λέει ότι κάποιος πρέπει να κάνει τουλάχιστον δέκα επενδύσεις (ίσως σε διάστημα μιας τριετίας) για να έχει καλές πιθανότητες απόδοσης. 
• Κάποιοι άλλοι ανεβάζουν τον αριθμό αυτό σε είκοσι, ενώ δεν λείπουν και εκείνοι που λένε πως για να είναι κάποιος full time angel investor πρέπει να έχει ένα χαρτοφυλάκιο σαράντα επενδύσεων.
• Επίσης, τίθεται και το θέμα των follow on rounds: Πρέπει ο angel investor να είναι προετοιμασμένος να βάλει (τουλάχιστον) άλλα τόσα επιπλέον στις εταιρείες που επενδύσει και "δείχνουν να πηγαίνουν καλά". 
• Πόσες θα είναι αυτές; Ίσως είναι το 30% των εταιρειών στις οποίες έκανε ένα πρώτο γύρο χρηματοδότησης. 
• Στη συνέχεια, θα χρειαστεί πιθανότατα να κάνει έναν τρίτο γύρο. Για ευκολία θα πούμε ότι θα γίνει και πάλι στο 30% εκείνων που έκανε 2ο γύρο.

Τα μαθηματικά λοιπόν διαμορφώνονται ως εξής:

1. Αρχική επένδυση σε δέκα (10) εταιρείες με ποσό €5.000/εταιρεία
2. Απαιτείται αρχικό κεφάλαιο ίσο με €50.000
3. Σε τρεις εξ αυτών, θα κάνει και δεύτερο γύρο επένδυσης, οπότε θα χρειαστούν €30.000 επιπλέον.
4. Τέλος, σε μια εξ αυτών, θα κάνει και τρίτο γύρο επένδυσης, οπότε θα χρειαστούν ακόμα €20.000

Σημείωση: Στην πραγματικότητα τα follow on rounds είναι κατά κανόνα μεγαλύτερα από τα προηγούμενα. Αν δηλαδή στον πρώτο γύρο κάποιος μπει σε €5.000, στον δεύτερο ίσως μπει με €10.000 και στον τρίτο με €20.000 [χωρίς βεβαίως αυτό να είναι υποχρεωτικό σε καμία περίπτωση - είναι όμως επιθυμητό καθώς η επιπλέον επένδυση σε εταιρεία που δείχνει να πηγαίνει καλά μειώνει, τελικά, το συνολικό ρίσκο στο χαρτοφυλάκιο]

Αν κάποιος λοιπόν μιλήσει για ένα χαρτοφυλάκιο 10 επιχειρήσεων (που, ξαναλέω, είναι μάλλον πολύ περιορισμένο) και αν πάει για την ελάχιστη δυνατή συμμετοχή ανά επένδυση, θα πρέπει να έχει διαθέσιμα €50.000 για την αρχική επένδυση και ακόμα €50.000 για τα follow on rounds.

Αυτά τα €100.000 βεβαίως δεν χρειάζονται όλα την ίδια στιγμή. Τα πρώτα 50.000 θα χρειαστούν σε τρία με τέσσερα χρόνια και τα επόμενα €50.000 ίσως σε διάστημα δυο ή τριών επιπλέον ετών. Συνολικά δηλαδή μιλάμε για επενδύσεις σε διάστημα από πέντε (5) έως επτά (7) χρόνια.

Προκύπτει βέβαια το ερώτημα του ποσοστού που αντιπροσωπεύουν τα χρήματα αυτά στη συνολική περιουσία ενός angel investor. H βιβλιογραφία μιλά για 5% σε όσους το αντιλαμβάνονται ως μια παράπλευρη δραστηριότητα τους, που μπορεί ίσως να ανέβει στο 8% για όσους έχουν επιθετικό επενδυτικό προφίλ. Κάποιοι άλλοι βέβαια, που αυτό-χαρακτηρίζονται ως full time angel investors, συχνά ανεβαίνουν στο 15%, 20% κάποιοι "τρελοί" ακόμα και σε 30% (και μερικοί θεότρελοι, ακόμα περισσότερο!).

Πόσο θα πρέπει όμως να περιμένει κανείς για να εισπράξει την όποια υπεραξία δημιουργηθεί; Έμπειροι angel investors έλεγαν παλιότερα πως κατά μέσο όσο μεσολαβούν περίπου εννιά (9) χρόνια από την επένδυση μέχρι το πολυπόθητο exit. Πιο πρόσφατες μελέτες ανεβάζουν πια το διάστημα αυτό στα δώδεκα (12) έτη. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως πρόκειται για μια ιδιαίτερα μακροπρόθεσμη επένδυση η οποία μάλιστα έχει το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι - κατά κανόνα - δεν μπορεί να ρευστοποιηθεί νωρίτερα. Ο angel investor λοιπόν κατά βάση αξιολογεί, επενδύει και ελπίζει - κάνοντας πολυετή, συχνά υπερδεκαετή υπομονή.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ ότι εκτός από την πολυετή αναμονή που απαιτεί αλλά και την αδυναμία πρώιμης εξαργύρωσης, μια επένδυση επιχειρηματικού αγγέλου είναι και μια δραστηριότητα υψηλού ρίσκου. Η πιθανότητα οι επενδύσεις αυτές να απαξιωθούν απολύτως (δηλαδή η αξία τους να φτάσει στο 0), είναι σημαντική (και δυστυχώς, όντως συμβαίνει). 

Για αυτό ένας επίδοξος angel investor δεν πρέπει να ξεχνά τη σημαντικότερη συμβουλή: Ποτέ, μα απολύτως ποτέ, δεν επενδύουμε σε επιχειρήσεις χρήματα που τα χρειαζόμαστε για τη ζωή μας.

Επενδύουμε μόνο κέρδη, η πιθανή απώλεια των οποίων δεν θα είχε αντίκτυπο στις ουσιώδεις παραμέτρους της ζωής μας (κάτι που, παρεμπιμπτόντως, ισχύει και για την αγορά μετοχών στο χρηματιστήριο αλλά και σε πλήθος άλλων επενδυτικών προϊόντων).

Δυστυχώς βέβαια, πολλοί angel investors ενθουσιάζονται και ξεχνούν τον βασικό αυτόν κανόνα. Ας ελπίσουμε στην Ελλάδα να κατανοήσουμε την σχετική διεθνή εμπειρία και να αποφύγουμε τις κακοτοπιές.

Το βασικό μήνυμα αυτού του άρθρου είναι το εξής: Οι €5.000/εταιρεία (πολύ περισσότερο οι €2.500 που είναι το απόλυτο minimum) ακούγονται ως προσβάσιμο ποσό σε μεγάλο πλήθος ανθρώπων. Πρέπει όμως να συνυπολογιστεί η ανάγκη για μεγάλο αριθμό επενδύσεων (τουλάχιστον δέκα), η ανάγκη για επιπλέον επενδύσεις σε κάποιες από τις εταιρείας (από 80% έως 100% της συνολικής αρχικής επένδυσης) και η μεγάλη διάρκεια της από-επένδυσης: Τα κέρδη θα έρθουν, ευελπιστώντας ότι όντως θα έρθουν, μετά από 9 με 12 χρόνια.

Όλα αυτά δεν σημαίνουν πως το angel investing δεν είναι μια εξαιρετικά συναρπαστική δραστηριότητα! Κάθε άλλο: Είναι εξαιρετικό! Απλώς, οι επίδοξοι angel investors πρέπει να γνωρίζουν καλά τις παραπάνω παραμέτερους και, το κυριότερο, να έχουν κατανοήσει πως τα χρήματα δεν είναι το πιο σημαντικό που δίνουν: Οι ιδρυτές θα τους διαλέξουν για την εμπειρία, τις γνώσεις, τον ενθουσιασμό και τις γνωριμίες τους! Αυτά είναι τα βασικά που δίνει ο "επιχειρηματικός άγγελος" σε μια εταιρεία και, τα χρήματα που βάζει απλώς επιβεβαιώνουν τη σοβαρότητα του. Άρα, εκτός από τα διαθέσιμα κεφάλαια θα πρέπει να φροντίσει να έχει και διαθέσιμο χρόνο.

Δεδομένων όλων αυτών, το γεγονός ότι στη μικρή Ελλάδα μας έχουν ήδη βρεθεί 50 άτομα που έχουν γίνει μέλη ενός τέτοιου δικτύου γνωρίζοντας τα παραπάνω δεδομένα, μόνο ενθουσιασμό μπορεί να προκαλέσει για τις προοπτικές του ελληνικού οικοσυστήματος νεοφυούς επιχειρηματικότητας.

Σχετικά με τις δράσεις κοινωνικής ευθύνης των επιχειρήσεων

Τα τελευταία χρόνια γίνεται πολύ μεγάλη συζήτηση σχετικά με τη λεγόμενη "κοινωνική ευθύνη" των επιχειρήσεων και όχι σπάνια (μάλλον, ακριβώς το αντίθετο) διαβάζουμε ή ακούμε στα μέσα ενημέρωσης για την τάδε δράση μιας ή άλλης επιχείρησης με σκοπό να βοηθήσει μια κοινωνική ομάδα που αντιμετωπίζει κάποιο πρόβλημα.

Θα έλεγα κανείς πως από μόνο του αυτό δεν είναι καθόλου κακό, τουναντίον είναι ένα φαινόμενο που οφείλουμε να επικροτήσουμε και να ενθαρρύνουμε όλους τους συμπολίτες και όλες τις επιχειρήσεις που μπορούν να ακολουθήσουν τα σχετικά παραδείγματα.

Δυστυχώς όμως τα πράγματα είναι περισσότερο περίπλοκα, όπως συνήθως συμβαίνει. Τόσο τα κίνητρα όσο και η αποτελεσματικότητα των δράσεων αυτών είναι πολλές φορές αμφισβητήσιμα ενώ, δυστυχώς, μπορούν να έχουν και μακροπρόθεσμα αρνητικές συνέπειες.

Τυχαίνει να έχω κάποια προσωπική εμπειρία στο θέμα: Από την αρχή της επιχειρηματικής μας πορείας, ακόμα και σε εποχές που αντιμετωπίζαμε τεράστιες δυσκολίες, οι συνεργάτες μου κι εγώ προσπαθούμε να ενισχύουμε κοινωφελείς σκοπούς όσο επέτρεπαν οι δυνατότητές μας κάθε φορά. Το κάναμε και το κάνουμε καθώς, μεταξύ άλλων, κρίνουμε πως αυτό ανήκει στα καθήκοντα μιας επιχείρησης και των μετόχων της. Όποιος ενδιαφέρεται για το θέμα μπορεί να αναζητήσει τη διαφορά του 'stakeholder capitalism' από τον 'shareholder capitalism' (ή για κάποιους άλλους, 'responsible capitalism') καθώς γίνεται μια μεγάλη σχετική συζήτηση διεθνώς.

Κάποιος που δεν εργάζεται στον οργανισμό μας πιθανότατα αγνοεί το παραπάνω γεγονός καθώς πολύ σύντομα καταλάβαμε πως δεν πρέπει ποτέ να κάνουμε σχετικές δημόσιες ανακοινώσεις. Αυτό διότι αντιληφθήκαμε νωρίς πως μια τέτοια πράξη εκφυλίζεται [ίσως ακόμα και να 'εκπορνεύεται' - ζητώντας συγγνώμη για την ένταση της λέξης, αυτή όμως είναι η προσωπική μου γνώμη] εάν μετατρέπεται σε αντικείμενο δημοσίων σχέσεων. 

Δυστυχώς η εμπειρία το έχει αποδείξει ότι πολύ συχνά τέτοιες πράξεις γίνονται αποκλειστικά και μόνο στο κυνήγι μιας καλής δημοσιότητας και συχνά δεν υφίσταται το παραμικρό ενδιαφέρον για την ειλικρινή ενίσχυση ενός κοινωφελούς σκοπού. Αυτό όχι μόνο καθιστά τις ενέργειες αυτές σποραδικές, σπασμωδικές και μικρού βεληνεκούς αλλά, πολύ χειρότερα, κάνει θνησιγενείς τις προσπάθειες που ξεκινούν με τέτοιου τύπου υποστήριξη. Επιπλέον, καθόλου σπάνιο δεν είναι, τόσο στην Ελλάδα όσο και αλλού, οι δράσεις αυτές δυστυχώς να 'μεγαλοποιούνται' και να προβάλλονται ως κάτι πολύ μεγαλύτερο απ' ότι στην πραγματικότητα είναι.

Πολύ σημαντικότερα, πιστεύουμε πως κάθε λογής υποστήριξη και αγαθοεργία τόσο από ιδιώτες όσο και από επιχειρήσεις δεν μπορεί να δίνει άλλοθι στο ελληνικό κράτος ώστε αυτό να μην ανταποκρίνεται επαρκώς στην αποστολή του για την παροχή υπηρεσιών εκπαίδευσης, υγείας, πρόνοιας, δικαιοσύνης και ασφάλειας σε όλους τους κατοίκους αυτής της χώρας. 

Η πολιτική λοιπόν που εφαρμόζουμε είναι απλή: Ενημερώνουμε μόνο όσους οφείλουν να γνωρίζουν, δηλαδή τους εργαζομένους και τους μετόχους μας. Αυτό σκοπεύουμε να συνεχίσουμε να κάνουμε και ευελπιστούμε πως και άλλες εταιρείες θα ακολουθήσουν το παράδειγμα αυτό: Να επιστρέφουν περισσότερα στην κοινωνία και να μιλούν λιγότερο για αυτό.

Όσον αφορά το ελληνικό κράτος αυτό σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να βασίζεται σε αγαθοεργίες ή στην καλή προαίρεση οποιουδήποτε να επιτελέσει την υπαρξιακή του αποστολή: Να φροντίζει και να προστατεύει τους πολίτες του όπως επιτάσσουν οι συνθήκες κάθε φορά.

"Το ημερολόγιο μιας μαθητευόμενης αστροναύτισσας" της Samantha Cristoforetti

Αγαπητοί φίλοι,

Με πολύ μεγάλη χαρά θα ήθελα να σας πληροφορήσω ότι ολοκληρώθηκε η έκδοση στα ελληνικά του παρακάτω βιβλίου: 

Το ημερολόγιο μιας μαθητευόμενης αστροναύτισσας - Cristoforetti Samantha | Εκδόσεις Πατάκη

Όπως κάποιοι γνωρίζετε, η υποστήριξη της έκδοσης του βιβλίου αυτού στα ελληνικά είναι η πρώτη δράση του Ιδρύματος Βασιλείου Τσίγκου (το site μας είναι ακόμα υπό κατασκευή), που αποτελεί και το πρώτο μου βήμα στο πεδίο της μη κερδοσκοπικής & κοινωφελούς επιχειρηματικότητας.

Στις αρχές του νέου έτους θα κάνω μια πιο αναλυτική σχετική ενημέρωση και με πολύ μεγάλη χαρά θα ακούσω ιδέες και προτάσεις ως προς το πως το ίδρυμα αυτό θα μπορούσε να έχει πραγματικά θετική συνεισφορά στους τομείς της έρευνας, της εκπαίδευσης και του συνεργατισμού, όπως είναι η ιδρυτική του αποστολή. 

Μαζί με τα ευχάριστα αυτά νέα στέλνω και τις θερμότερες ευχές μου για έτος 2022 γεμάτο υγεία, ευτυχία και ευημερία για εσάς και τα αγαπημένα σας πρόσωπα! 

Νεοφυής επιχειρηματικότητα: Είναι χάρισμα ή γνώση;

Μια συζήτηση που γίνεται πολύ συχνά έχει να κάνει με το αν διδιάσκεται ή όχι η επιχειρηματικότητα. Παλιότερα πίστευα πως η επιτυχία στο επιχειρείν στηρίζεται περισσότερο στο χάρισμα που έχει κάποιος και λιγότερο στην γνώση. Ειλικρινά, έκανα ένα τεράστιο λάθος! Προφανώς το χάρισμα μπορεί να βοηθάει, σε καμία περίπτωση όμως δεν αποτελεί ικανή συνθήκη επιτυχίας. Πιθανότατα, ούτε καν αναγκαία.

Απευθυνόμενος λοιπόν σε οποιονδήποτε αναγνώστη, ηλικίας από 18 έως 88 ετών, σκέφτεται να εκκινήσει μια νέα επιχειρηματική δραστηριότητα, θα ήθελα να του/της προτείνω να ρίξει μια ματιά στα εξής:

Α. Μια σειρά από σύντομα video που εξηγούν βασικές έννοιες γύρω από το Lean Startup.

B. Μια ακόμα σειρά από σύντομα video στα αγγλικά που εξηγούν τι είναι η Starttech Ventures και πιο συγκεκριμένα η δραστηριότητα ''Venture Building" (που επίσης θα τη συναντήσεις και σαν ''Venture Studio", με - σχεδόν - όμοιο περιεχόμενο).

Γ. Μια σειρά άρθρων από το blog της Starttech Ventures που νομίζω είναι χρήσιμα να διαβαστούν αφού παρέχουν το περίγραμμα και τη σύνοψη της επιχειρηματικής και επενδυτικής μας φιλοσοφίας:

• Startups and the delicate issue of dedication
• Why ‘skin in the game’ is a major criterion for investors
• 9 steps to becoming a profitable B2B SaaS startup
• The lost art of capital efficiency
• Consider your business model first
• Why business model beats product, every time
• Why breaking even should come before high startup salaries

Δ. Μάλλον το σημαντικότερο: Παραθέτω το "Starttech Curriculum", μια βιβλιογραφία που έχω επιλέξει προσωπικά για έναν σύγχρονο επιχειρηματία τεχνολογίας (διευκρινίζω πως είναι μια καθαρά υποκειμενικά επιλογή) και είναι πυρήνας του προγράμματος εκπαίδευσης συνιδρυτών μας στην Starttech Ventures.

Αν θέλετε ακούστε τη συμβουλή μου και διαβάστε προσεκτικά τα βιβλία αυτά! Το σημαντικότερο όμως είναι ότι, αφού διαβαστούν πρώτα μια-δυο φορές, πρέπει να παραμένουν στην άμεση διάθεση του νέου επιχειρηματία και εκείνος/η να επανέρχεται σε αυτά σε τακτά χρονικά διαστήματα, ξαναδιαβάζοντας και εμβαθύνοντας στα θέματα που συναντά στην πράξη.

Η υιοθέτηση αυτής της πειραματικής λογικής συνοπτικά οδηγεί στο εξής μοτίβο:

• Διάβασμα και κατανόηση 'γενικής' θεωρίας
• Αντιμετώπιση συγκεκριμένου προβλήματος
• Απόκτηση εμπειρίας αντιμετώπισης του προβλήματος
• Επιστροφή στη θεωρία, επανάληψη και εμβάθυνση
• Νέα προσπάθεια αντιμετώπισης προβλήματος
• Καταγραφή αποτελεσμάτων και δημιουργία νέας (εξειδικευμένης) γνώσης

Με λίγα λόγια, το Lean Startup ή το The Four Steps To The Epiphany δίνουν έναν πολύ καλό μπούσουλα, πρέπει όμως οι αποκτηθείσες πληροφορίες να δοκιμαστούν και να εφαρμοστούν στην πράξη ώστε τελικά (μετά από κάποιους κύκλους μάθησης-εφαρμογής-ανάλυσης) να καταστούν πραγματική γνώση.

Επιτρέψτε μου μου τέλος να κλείσω το άρθρο αυτό με μια συμβουλή, την οποία στηρίζω σε εμπειρία που απέκτησα με σκληρό τρόπο: 

Ο δρόμος της επιχειρηματικότητας δεν είναι ποτέ μοναχικός. Η μεγαλύτερη ικανότητα για έναν επιχειρηματία είναι να μπορεί να συνεργάζεται και να βγάζει στην επιφάνεια τον καλύτερο εαυτό κάθε συνεργάτη του. 

Σχεδόν όλοι μπορούν να μάθουν και πολλοί μπορούν να πειραματιστούν ώστε να δημιουργήσουν και νέα, πρωτότυπη και εξειδικευμένη γνώση. Εκείνοι όμως που θα μπορέσουν να συνεργαστούν και να εμπνεύσουν τις ομάδες τους, αυτοί είναι που θα κάνουν τελικά τη διαφορά.

Νεοφυείς επιχειρήσεις: Ένας απλός οδηγός στο customer discovery

To Customer Development είναι μια μεθοδολογία που προτάθηκε αρχικά από τον Steve Blank το 2005 ως μια διαδικασία που εξελίσσεται παράλληλα και σε αρμονική συνεργασία με το παραδοσιακό product development και βασικό σκοπό έχει την επίτευξη της βέλτισης κατανόησης ως προς το ποιο προϊόν πρέπει πραγματικά να φτιαχτεί ώστε να επιτύχει στην αγορά.

Ο Steve Blank οδηγήθηκε στην ανάπτυξη αυτής της μεθοδολογίας παρατηρώντας και αυτός, μαζί με πολλούς άλλους, τις παταγώδεις αποτυχίες εκατοντάδων επιχειρήσεων στη διάρκεια του λεγόμενου DotCom Bubble, παρότι εκείνες είχαν συγκεντρώσει αδιανόητα υψηλές χρηματοδοτήσεις και εντάξει στους κόλπους τους τα πιο ταλαντούχα στελέχη της παγκόσμιας αγοράς. Γιατί λοιπόν εταιρείες που εισήγαγαν καινοτομία, είχαν άφθονη χρηματοδότηση και τις καλύτερες δυνατές ομάδες, εν τέλει αποτύγχαναν με εντυπωσιακό τρόπο;

Το βασικό συμπέρασμα ήταν πως οι εταιρείες έφτιαχναν με άριστο τρόπο, το λάθος προϊόν (φράση που είναι μεταγενέστερη και ανήκει στον Eric Ries, μαθητή του Steve Blank και θεμελιωτή του Lean Startup). Ξεκινούσαν λοιπόν οι εταιρείες με μια ιδέα της ιδρυτικής ομάδας, δεν την επιβεβαίωναν με πραγματικούς πελάτες και όταν το προϊόν έβγαινε στην αγορά ήταν αργά για να κάνουν τροποποιήσεις (πολύ συχνά, οι υψηλες χρηματοδοτήσεις και οι υπεραισιόδοξοι στόχοι, έκαναν τα πράγματα ακόμα πιο δύσκολα.

Η κεντρική ιδέα του Blank είναι πως το πραγματικά δύσκολο δεν είναι να φτιάξεις ένα άριστο προϊόν (product development) αλλά να βρεις ποιο τελικά πρέπει να είναι εκείνο το προιόν. Το τελευταίο το επιτυγχάνεις με το Customer Development, το οποίο χωρίζεται σε τέσσερα βασικά στάδια:

• Customer Discovery
• Customer Validation
• Customer Creation
• Company Building

Η μεθοδολογία αυτή που, μαζί με στοιχεία του Agile και του Business Model Design οδήγησε το Lean Startup, το οποίο μετά απέκτησε ξεχωριστή υπόσταση και εξελίσσεται αυτόνομα, σκοπό έχει να επιβεβαιώσει πως η εταιρεία αναπτύσει το κατάλληλο προϊόν. Σημειώνω πως είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι το Customer Development ιστορικά εμφανίστηκε αμέσως μετά το Agile, το οποίο επί της ουσίας εφαρμόζει την ίδια φιλοσοφία από την πλευρά όμως του product development.

Τα τέσσερα στάδια του Customer Development

Η λογική είναι απλή: Δεν χρειάζεται, και κυρίως δεν πρέπει, να έχει κανείς από την αρχή μια αναλυτική προδιαγραφή καθώς κάτι τέτοιο είναι αντικειμενικά αδύνατον να επιτευχθεί για χιλιάδες συν έναν λόγους. Ο "συν ένας" είναι πολύ απλά ότι οι ανάγκες των πελατών αλλάζουν με τον χρόνο, οπότε ακόμα και αν έβρισκε κανείς την τέλεια προδιαγραφή σήμερα, όταν τελείωνε το product development εκείνη θα ήταν ήδη παρωχημένη. Μια ωραία αναλογία που βοηθάει να αντιληφθεί κανείς το πρόβλημα είναι η σκοποβολή προς κινούμενο στόχο. 

Στο άρθρο αυτό θα επικεντρωθούμε στο πρώτο βήμα που είναι το Customer Discovery και αναμφίβολα αποτελεί το θεμέλιο της διαδικασίας. Για να αντιμετωπίσει λοιπόν κανείς την ρευστή κατάσταση των προδιαγραφών του προϊόντος που πρέπει να αναπτυχθεί, υιοθετεί την εξής προσέγγιση: Ξεκινάει με τη διατύπωση κάποιων πολύ βασικών υποθέσεων:

• Ποιοι είναι οι πελάτες των οποίων επιθυμώ να λύσω κάποιο πρόβλημα;
• Ποια είναι η περιγραφή του προβλήματος αυτού;
• Ποιες λύσεις υπάρχουν σήμερα στην αγορά για την επίλυση εκείνου του προβλήματος, πως συγκρίνονται μεταξύ τους και γιατί είναι ανεπαρκείς;

Αφού αυτά καταγραφούν σε πολύ σύντομα κείμενα, τότε κάποιος δίνει την περιγραφή της προτεινόμενης λύσης:

• Ποιο είναι το νέο προϊόν/υπηρεσία το οποίο θα απαντά στο πρόβλημα που έχω καταγράψει

Αφού κάποιος κάνει αυτήν την προεργασία (που δεν είναι κάτι παραπάνω από μια έρευνα και ένα μικρό κείμενο για κάθε βήμα (ideal customer profile, problem statement, market statement & positioning, product description), ο δημιουργός πρέπει από το δίκτυο επαφών του να βρει τουλάχιστον πέντε (5) πελάτες που ανταποκρίνονται στο ideal customer profile και να τους πείσει να του αφιερώσουν είκοσι (20) λεπτά από τον χρόνο τους. Στη συζήτηση με τον καθένα από αυτούς δεν πρέπει να προσπαθήσει να τους πουλήσει τίποτα αλλά αντίθετα να προσπαθήσει να επιβεβαιώσει πως οι βασικές του υποθέσεις ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. 

Ένα ιδιαίτερα σύνηθες πρόβλημα είναι πως ο δημιουργός έχει αντιληφθεί σωστά μια ανάγκη/κενό στην αγορά, όμως το πρόβλημα αυτό τελικά δεν είναι τόσο σημαντικό που να οδηγήσει τον πελάτη όντως να πληρώσει για να το καλύψει. Επί παραδείγματι, μπορεί ένας οικονομικός αναλυτής να δυσκολεύεται να φτιάξει ένα συγκεκριμένο report, να το επιβεβαιώνει ως πρόβλημα, αν όμως τελικά χρειαζόταν να πληρώσει €1.000/έτος για το λογισμικό σας που θα έβγαζε αυτόματα το report αυτό να σας απαντούσε "δεν πειράζει, θα δουλέψω δυο ώρες παραπάνω στο excel και θα το φτιάξω μόνος μου".

Οι επαφές λοιπόν πρέπει να γίνουν με πελάτες που έχουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:

• Αντιμετωπίζουν ένα πρόβλημα
• Το γνωρίζουν ότι το αντιμετωπίζουν
• Έχουν αποφασίσει να κάνουν κάτι για να το λύσουν
• Έχουν αποφασίσει να δαπανήσουν κάποια χρήματα για τον σκοπό αυτό
• Στην ιδανική περίπτωση, έχουν ήδη ξεκινήσει να φτιάχνουν μια custom λύση

Στην πραγματικότητα τα τρία πρώτα επαρκούν, αν όμως κάποιος βρει πελάτες στους οποίους ισχύουν και οι πέντε παραπάνω προϋποθέσεις, θα μπορέσει να κάνει το ιδανικό customer discovery.

Μετά τον πρώτο γύρο επαφών με υποψήφιους πελάτες που έχουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά (τουλάχιστον πέντε διαφορετικούς, ιδανικά περισσότερους) ο δημιουργός αξιολογεί τα δεδομένα. Εάν υπάρχει επιβεβαίωση των θεμελιωδών υποθέσεων τότε δίνει το feedback στο product development team ώστε είτε να φτιαχτεί μια πρώτη, υποτυπώδης έκδοση του προϊόντος (αυτό ίσως που το Lean Startup αργότερα είπε MVP) ή μια πιο αναλυτική παρουσίασή του (κάποιο video, animation, etc) και να παρουσιαστεί εκ νέου στους ίδιους πελάτες. 

Αν από την άλλη στις συναντήσεις με τους πελάτες φανεί ότι οι υποθέσεις δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, τότε ο δημιουργός επανέρχεται στις υποθέσεις, τις αναπροσαρμόζει και κάνει τη διαδικασία των συναντήσεων από την αρχή.

Αφού γίνει η παρουσίαση της πρώτης "υλοποίησης" στους πελάτες (είτε είναι όντως ένα MVP ή μια παρουσίαση τους προϊόντος), τότε κατά βάση πρέπει να επιβεβαιωθούν δυο πράγματα: 

• Αφενός ότι όντως κάτι τέτοιο θα κάλυπτε τις ανάγκες τους, αφετέρου, και το σημαντικότερο, 
• Ό,τι θα ήταν διατεθιμένοι να πληρώσουν έστω και ένα μικρό ποσό για να το αγοράσει. 

Όταν ο δημιουργός επιτύχει μια τέτοια επιβεβαίωση, ότι δηλαδή τουλάχιστον πέντε (ιδανικά περισσότεροι) πελάτες θα αγόραζαν το συγκεκριμένο προϊόν στη συγκεκριμένη τιμή, τότε μπορεί να θεωρήσει ότι έχει ολοκληρώσει με επιτυχία το στάδιο του Customer Discovery και να δώσει την τελική ενημέρωση για αυτήν τη φάση στην ομάδα του product development για να αναπτυχθεί το MVP.

Στην επόμενη φάση, εκείνη του Customer Validation, θα πρέπει να επιβαιωθεί μια διαδικασία πωλήσεων όπως επίσης και ότι το συνολικό business model είναι λειτουργικό και κερδοφόρο. Στην τρίτη φάση, του Customer Creation, θα επιβεβαιωθεί το scalability της διαδικασίας πωλήσεις και τέλος, στο Company Building, θα αναπτυχθεί η επιχείρηση - οργανισμός που θα προωθήσει και θα υποστηρίξει με επιτυχία το νέο προϊόν στην αγορά.

Όλα όμως ξεκινούν με αυτήν την απλή διαδικασία τριών συν μιας υποθέσεων: Ideal Customer Profile, Problem Statement, Market Statement-Positioning και Product Description. 

Θα ήθελα κλείνοντας το άρθρο αυτό να απευθύνω και μια προειδοποίηση: 

Κάποιος μπαίνοντας στη διαδικασία αυτή είναι πολύ πιθανό να ερωτευτεί. Οι περισσότεροι δημιουργοί ερωτεύονται το προϊόν τους, δίνοντας εκεί όλη τους την προσοχή και ενέργεια. Ομοίως πολλοί άλλοι ερωτεύονται την αγορά τους, δαπανώντας απίστευτο χρόνο και προσοχή στη μελέτη του ανταγωνισμού, ώστε να είναι σίγουροι πως διαφοροποιούνται και εν τέλει υπερτερούν. Όμως, φευ, αμφότερες οι δυο αυτές στοχεύσεις, οι δυο αυτοί έρωτες κάνουν περισσότερο ζημιά παρά καλό. Αποπροσανατολίζουν. Αντίθετα, ο έρωτας που αποδίδει είναι εκείνος με τον πελάτη και πολύ περισσότερο με το πρόβλημα που αντιμετωπίζει το πελάτης. Ο δημιουργός που θα ανέβει στο υψηλό αυτό επίπεδο, εκείνος που θα μπορέσει να καταλάβει σε μεγάλο βάθος και σε πλήρη ανάλυση το πρόβλημα ενός συνανθρώπου του, ώστε να το λύσει με τον βέλτιστο τρόπο, εκείνος θα μπορέσει τελικά να δημιουργήσει μια ευημερούσα επιχείρηση.

Νεοφυείς επιχειρήσεις: Τα startups πέθαναν. Ζήτω τα scale-ups!

Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 στην Αμερική και λίγο αργότερα στην Ευρώπη έκανε την εμφάνισή της μια νέα λέξη στο χώρο της επιχειρηματικότητας και της οικονομίας: Εκείνη του "startup". Ουδείς ενδιαφέρθηκε να δώσει έναν ακριβή ορισμό, καθώς επρόκειτο περισσότερο για ένα φαινόμενο και λιγότερο για συγκεκριμένο τύπο επιχείρησης. 

Το φαινόμενο αυτό έλαβε ακραίες διαστάσεις από το 1998-99 έως το 2001-02, που έληξε άδοξα με το λεγόμενο "DotCom Bubble". Παρότι δεκάδες επιχειρήσεις που είχαν λάβει αδιανόητα μεγάλες χρηματοδοτήσεις - της τάξης των εκατοντάδων εκατομμυρίων ή ακόμα και δισεκατομμυρίων δολαρίων - έπεσαν σαν χάρτινοι πύργοι, μερικές από αυτές επιβίωσαν (πληγωμένες μεν, ζωντανές δε) και έφτασαν σήμερα, είκοσι χρόνια αργότερα, να αποτελούν μερικές από τις ισχυρότερες επιχειρήσεις του κόσμου.

Το φαινόμενο startup, των επιχειρήσεων με εξαιρετικά μεγάλες προσδοκίες, ταχυτάτους ρυθμούς ανάπτυξης και, συχνά, πολύ μεγάλες χρηματοδοτήσεις, έκτοτε κυριαρχεί στις συζητήσεις περί πολιτικών οικονομικής ανάπτυξης. Όμως, φευ, είναι τόσο πολλοί αυτοί που μιλούν για startups και τόσο λίγοι εκείνοι που καταλαβαίνουν. Οι πολιτικοί σε όλο τον πλανήτη, από τον Πρόεδρο Ομπάμα, την Καγκελάριο Μέρκελ, τον Πρόεδρο Μακρόν, μέχρι ακόμα και όλους ενοίκους του Μεγάρου Μαξίμου την τελευταία δεκαετία στην Αθήνα, όλοι ξαφνικά μιλούσαν για startups. Στο μυαλό τους τα είχαν κάπως σαν τις "μικρομεσαίες επιχειρήσεις", σαν έναν κλάδο που θα μπορεί να γίνει οικονομικά (άρα και πολιτικά) εξαρτώμενος από επιδοτήσεις. Είναι μάλιστα εντυπωσιακή η άγνοιά τους για το πόσο εκτός πραγματικότητας είναι οποιαδήποτε σύνδεση των λέξεων "startup" και "επιδότηση".

Η οικονομία όμως τρέχει πιο γρήγορα από την παρηκμασμένη πολιτική, την αφήνει πίσω και την κάνει ακόμα πιο γραφική. Πάνω που όλοι άρχισαν να μιλούν για startups, φάνηκε πως δεν είναι εκείνα που έχουν σημασία, αλλά τα scale-ups. Αυτό μάλιστα δεν είναι μια καινούργια γνώση, ήδη εδω και σχεδόν μια δεκαετία, ο Καθηγητής Daniel Isenberg, αναμφίβολα ο πατέρας της έννοιας του scale-up, εξηγεί πως εκείνα είναι που αναπτύσσουν μια οικονομία και όχι τα αμέτρητα startups, που γενιούνται γρήγορα, αναπτύσσονται γρήγορα, "καίνε" απίστευτα κεφάλαια γρήγορα και εν τέλει πεθαίνουν γρήγορα αφήνοντας πίσω τους οικονομικά και ψυχολογικά συντρίμια. Ήδη από το 2010 είναι γνωστό πως οι επιχειρήσεις που καταφέρνουν και αναπτύσσονται μακροπρόθεσμα, συνδυάζοντας ανάπτυξη και κερδοφορία σε βάθος χρόνου, εκείνες είναι που αλλάζουν τη ρότα μιας οικονομίας. Τη διαφορά την κάνουν μόνο τα scale-ups!

Εδώ και πολλά χρόνια λοιπόν τα startups έχουν πεθάνει, τουλάχιστον όσον αφορά τον ρόλο τους στην ανάπτυξη μιας οικονομίας. Εδώ και πολλά χρόνια, αυτά που αξίζουν είναι τα scale-ups. Για αυτόν τον λόγο στο Yes for Europe είχαμε ξεκινήσει το Scale-up Europe το μακρινό 2014 και επίσης ακριβώς αυτά είχα στο μυαλό μου όταν στα τέλη του 2019 ξεκίνησα την πρωτοβουλία Scale-up Greece, που μέχρι στιγμής έχει αναδείξει τέσσερα ελληνικά scale-ups (Epignosis,  InsuranceMarket.gr, Workable και Skroutz). 

Η πανδημία του κορωνοϊού διέκοψε προσωρινά την πορεία μας, όμως φέτος θα επανέλθουμε ηλεκτρονικά, αναδεικνύοντας επιχειρήσεις ελληνικών συμφερόντων οι οποίες αναπτύσσονται σε βάθος χρόνου, παράγοντας αξία για τους μετόχους τους, πελάτες τους, τους εργαζομένους και τους προμηθευτές τους αλλά και για την κοινωνία συνολικά!

Η επιχειρηματικότητα δεν είναι ένα ιδιωτικό sprint. Αντίθετα είναι ένας μαραθώνιος ο οποίος μάλιστα δεν είναι ποτέ μοναχικός. Τα startups πέθαναν και δεν αξίζει ούτε ένα δάκρυ να χυθεί για αυτά. Ζήτω τα scale-ups!
​

Σχετικά άρθρα από το ιστολόγιο:

• Ποιες εταιρείες είναι scale-ups; 
• Dominique, Σιγάλας και Ευρωπαϊκά scale ups

Νεοφυείς επιχειρήσεις: H silicon-παράνοια

Πριν από αρκετά χρόνια, όταν ήμουν πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας Νέων Επιχειρηματιών - "Yes for Europe" (2011-2015), ακούγαμε δεκάδες ευρωπαϊκές περιφέρειες, πολλές φορές και χώρες ολόκληρες, να υπερηφανεύονται ότι είναι, ή ίσως πως σύντομα θα γίνουν, "η Silicon Valley της Ευρώπης". Το φαινόμενο είχε πάρει πραγματικά ακραίες διαστάσεις: Αν δεν με απατά η μνήμη μου το 2012 είχαμε μετρήσει περισσότερες από δεκαπέντε (15) "Silicon Valley της Ευρώπης".

Πέρα από το αστείο του πράγματος δύσκολα μπορεί κανείς να μην σχολιάσει το πόσο ρηχή είναι οι ανάλυση των εκάστοτε 'ιθυνόντων', τόσο σε τοπικό & περιφερειακό όσο και σε εθνικό & ευρωπαϊκό επίπεδο. Μιας μορφής πολιτικού και κοινωνικού επαρχιωτισμού που δεν αρμόζει στην Ευρώπη. Προφανώς είμαι ο τελευταίος που θα αρνηθεί την τεράστια αξία και τα αδιανότητα επιτεύγματα του οικοσυστήματος που μάθαμε να ονομάζουμε συλλήβδην "Silicon Valley". Αυτό που έχει συμβεί εκεί μετά τον Β' ΠΠ και ιδιαίτερα τα τελευταία πενήντα χρόνια είναι πραγματικά μοναδικό και αξιοθαύμαστο. Είναι όμως στα όρια του βλακώδους αν νομίζει κανείς ότι μπορεί να το αντιγράψει ή, ακόμα περισσότερο, ότι πρέπει να το αντιγράψει.

Στο Yes for Europe λέγαμε ότι "η Ευρώπη δικαιούται ένα δικό της, αυτόχθονο και πρωτότυπο μοντέλο ανάπτυξης το οποίο θα δίνει έμφαση κατά κύριο λόγο στη βιωσιμότητα και στην ισότιμη συμμετοχή". Νομίζω ότι η παραπάνω θέση είναι σήμερα απόλυτα επίκαιρη. Πλήθος αναλύσεων (πολύ συχνά μέσα από την ίδια τη Silicon Valley) αναδεικνύει τα τεράστια προβλήματα του συγκεκριμένου μοντέλου, είτε μέσα από εξώφθαλμες περιπτώσεις όπως η Theranos και η WeWork ή ακόμα και από περισσότερο περίπλοκες, θα έλεγε κανείς μέχρι και επικίνδυνα ύπουλες, όπως η τροπή που έχουν πάρει οι εταιρείες των κοινωνικών δικτύων.

Μέσα σε όλα αυτά, παραδέχομαι πως το πρόσωπό μου απέκτησε ένα πικρό χαμόγελο όταν τις προάλλες διάβασα για ...μια ακόμα ελληνική Silicon Valley που θα 'δημιουργηθεί στις παλιές εγκαταστάσεις της ΧΡΩΠΕΙ'. Το γεγονός ότι κάποιοι πιστεύουν πως η Silicon Valley έχει να κάνει με ...ντουβάρια έχει σίγουρα μια κωμική διάσταση. Αν σκεφτούμε πως η άποψη αυτή εκφράζεται από ανθρώπους επιφορτισμένους με τη λήψη σημαντικών αποφάσεων για τη χώρα, το αστείο μετατρέπεται σε μεγάλο κίνδυνο. Ή μάλλον σε προάγγελο πολλών ακόμα και μεγάλων χαμένων ευκαιριών.

Η Ελλάδα μπορεί να τα καταφέρει πολύ καλύτερα. Δεν χρειάζονται τα ντουβάρια της ΧΡΩΠΕΙ ούτε τα υποτιθέμενα κεφάλαια των ΣΔΙΤ. Αυτό που χρειάζεται είναι μια μακροπρόθεσμη στρατηγική για την ανάπτυξης της οικονομίας της γνώσης, της συνεργασίας και της δημιουργικότητας η οποία κατά κύριο λόγο έχει να κάνει με τη δημόσια πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση και κατά δεύτερο λόγο με την τριτοβάθμια εκπαίδευση και την έρευνα.

Πόσο είπαμε πως είναι ο προϋπολογισμός για την παιδεία ως ποσοστό του ΑΕΠ; Εκείνο το 15% που ζητούσαν οι γενιές του '60 και του '70 για πόσα χρόνια θα μείνει όνειρο μακρινό και απατηλό;

Σχετικά άρθρα από το ιστολόγιο:​

• ​Silicon Paranoia 
• Επιστροφή στο Β5 και η τεράστια σημασία της δημόσιας παιδείας

Η εταιρεία του μέλλοντος από την οπτική γωνία της επικοινωνίας

Στο άρθρο αυτό αναφέρομαι στην κουλτούρα επικοινωνίας που οφείλουν να αναπτύξουν οι νεοφυείς επιχειρήσεις ώστε να μπορέσουν να αναπτυχθούν ανταποκρινόμενες στις προσδοκίες των ιδρυτών τους, των πελατών τους, των εργαζομένων τους, των προμηθευτών τους αλλά και της κοινωνίας ευρύτερα.

Εάν λοιπόν μια νεοφυής επιχείρηση θέλει να κάνει τη διαφορά, εάν πρέπει με λίγους πόρους να κερδίσει μεγάλους παίκτες, τότε πρέπει οι άνθρωποί της να κάνουν το βήμα παραπάνω. Σίγουρα δεν πρέπει να νιώθουν πως δουλεύουν σε φάμπρικα και πως έχουν μια απλή εμπορική σχέση με τον εργοδότη τους περιγραφόμενη περίπου ως "πουλάνε τον χρόνο τους με αντάλλαγμα τον μισθό τους".

Στην περίπτωση αυτή όμως, όπου πραγματικά η νεοφυής επιχείρησης δεν θέλει οι εργαζόμενοι της να νιώθουν πως δουλεύουν σε φάμπρικα, υποχρεωτικά πρέπει να αναπτυχθεί ένας ηθικός & συναισθηματικός δεσμός μεταξύ εργαζομένου και εταιρείας. Τότε, μεταξύ άλλων, η  επικοινωνία δεν μπορεί να είναι μόνο μονόδρομη. Πρέπει να αναπτυχθούν κοινότητες μέσα στις οποίες οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν, επικοινωνούν, αναπτύσσονται και εξελίσσονται.

Αυτό βεβαίως και εμπεριέχει ρίσκο όσον αφορά την επίτευξη του επιχειρηματικού σκοπού. Μπορεί η διαδικασία να παρεκτραπεί και να έχει αντίθετα αποτελέσματα από το επιθυμητό, καθώς διαλυτικά και αρνητικά στοιχεία υπάρχουν σε οποιαδήποτε ομάδα. Με σωστή οργάνωση και διαχείριση όμως τέτοια φαινόμενα μπορούν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά ενώ αυτή η δημιουργία των κοινοτήτων εντός της εταιρείας μπορεί να φέρει εκπληκτικά αποτελέσματα. Η εταιρεία του μέλλοντος είναι η "δημοκρατική" εταιρεία, όπου ο άνθρωπος παράγει, συζητά, εξελίσσεται και κάθε εργαζόμενος είναι ambassador ολόκληρου του οργανισμού (και όχι μόνο του brand, όπως ανούσια διαβάζουμε συχνά).

Χωρίς καμία αμφιβολία βέβαια, αυτό προϋποθέτει έναν οργανισμό που έχει από τη μία ενστερνιστεί την αξιοκρατία σε όλα τα επίπεδα και από την άλλη φροντίζει όλοι οι εργαζόμενοι του να έχουν ένα δίκαιο μερίδιο στην υπεραξία της εργασίας τους. Ευτυχώς, τόσο για την αξιοκρατία όσο και για τη συμμετοχή στην υπεραξία, το σύγχρονο management παρέχει μια σειρά εργαλείων που μπορούν να δώσουν πολύ καλές λύσεις και μάλιστα με σχετική ευκολία.

Τέλος, επειδή θα παραπάνω γίνονται σχεδόν αδύνατα εάν ένας οργανισμός μεγαλώσει από ένα μέγεθος και επάνω, πρέπει οι ίδιες οι εταιρείες να φροντίζουν να διασπώνται σε περισσότερους οργανισμούς όταν ξεπεράσουν κάποιο κρίσιμο μέγεθος, καθώς μόνο έτσι θα μπορέσουν να παραμείνουν συνεπείς με τις αρχές τους και δεν θα εκφυλιστούν σε απρόσωπους οργανισμούς αναλώσιμων ανθρώπων. 

Η βαθιά συνειδητοποίηση αυτής της θέσης, ότι η αέναη ανάπτυξη και η αέναη μεγέθυνση, που δυστυχώς προσομοιάζει στην συμπεριφορά του καρκινικού κυτάρου οπότε δύσκολα μπορεί να οδηγήσει και σε συλλογικούς οργανισμούς με χαρακτηριστικά βιωσιμότητας, απαντά τελικά και στο ερώτημα του πως μπορούν να υλοποιηθούν οι παραπάνω μηχανισμοί σε εταιρείες πολύ μεγάλου μεγέθους: Πολύ απλά, όταν μια εταιρεία περάσει ένα μέγεθος (εξαρτώμενο από πολλές συνθήκες), πολύ καλά θα κάνει να διασπαστεί ώστε να παραμείνει υγιής και με θετικό αποτύπωμα τόσο στις ομάδες ιδρυτών, πελατών, εργαζομένων και προμηθευτών όσο και στην κοινωνία συνολικά.

Νεοφυείς επιχειρήσεις: Γιατί δεν πρέπει να ενισχυθούν λόγω κορωνοϊού

Εδώ και αρκετούς μήνες η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια επιδημία παγκοσμίου κλίμακας που παρόμοιά της δεν είχε υπάρξει κατά τα τελευταία εκατό χρόνια. Οι ειδικοί λένε πως τελευταία φορά που έλαβε χώρα μια παρομοίου μεγέθους επιδημίας ήταν την εποχή του Α' Παγκοσμίου Πολέμου με την "Ισπανική Γρίπη". 

Από τις πρώτες βδομάδες της εκδήλωσης της επιδημίας στην Ελλάδα, χωρίς να παραγνωρίζω καθόλου την κρισιμότητα και την επικινδυνότητά της, έγραψα στο ιστολόγιο αυτό πως η πανδημία του κορωνοϊού θα σημάνει μια μεγάλη νίκη του ανθρώπου καθώς, πρώτη φορά στα παγκόσμια χρονικά, αντί να στρέφουμε το βλέμμα μας στον ουρανό και να ζητάμε βοήθεια από μια ανώτερη δύναμη, προσπαθούμε να επιλύσουμε το δύσκολο αυτό πρόβλημα με τις μεθόδους της γνώσης και της λογικής. 

Δεν θα άλλαζα λέξη από το άρθρο αυτό, εξακολουθώ να το υποστηρίζω απολύτως. Ομολογώ όμως πως έπεσα έξω στις προβλέψεις μου. Έλεγα τότε ότι "ακραία σενάρια μιλούν μέχρι και για ένα εκατομμύριο θύματα". Δυστυχώς όμως είμαστε ακόμα στο πρώτο κύμα και τα θύματα είναι ήδη περίπου επτακόσιες χιλιάδες, άρα πιθανότατα μετά το δεύτερο και πιθανόν το τρίτο κύμα, να μιλάμε για αριθμό αρκετά μεγαλύτερο του εκατομμυρίου (σε κάθε περίπτωση βέβαια, εντυπωσιακά μικρότερο από τον αριθμό θυμάτων της ισπανικής γρίπης).

Κάτι που όμως δεν είχα προβλέψει ήταν η οικονομική ζημιά της επιδημίας. Πράγματι βλέπουμε πως στη Βόρεια Αμερική και στην Ευρώπη, στις πλέον αναπτυγμένες οικονομίες του πλανήτη, οι προβλέψεις είναι ιδιαιτέρως δυσοίωνες. Μιλούν όλοι για μια τεράστια ύφεση, της τάξης του 10% ίσως και ακόμα περισσότερο. Στην Ελλάδα δε, όπου ο τουρισμός είναι περισσότερο από 20% του ΑΕΠ και η πτώση του τουρισμού είναι περίπου 80%, μια συνολική ύφεση του 15% δεν θα είναι έκπληξη για κανέναν. Σημειωτέον πως ακόμα και στις χειρότερες χρονιές της πρόσφατης οικονομικής κρίσης στη χώρα μας, ουδέποτε είχαμε ύφεση μεγαλύτερη του 8% σε ετήσια βάση. Τα πράγματα λοιπόν στην οικονομία θα γίνουν πολύ, πολύ άσχημα.

Για να αντιμετωπίσουν αυτήν την πρωτόγνωρη κατάσταση οι κεντρικές τράπεζες στην Αμερική και στην Ευρώπη διέθεσαν στην αγορά τεράστια ποσά ρευστότητας. Ειδικά στην Αμερική μιλάμε ήδη για αρκετά τρισεκατομμύρια και είναι βέβαιο πως η Ευρώπη θα ακολουθήσει. Ας μην μπερδεύεται κανείς όμως: Δωρεάν χρήματα δεν υπάρχουν. Τα τεράστια αυτά ποσά είναι δανεικά από τις επόμενες γενιές και υπάρχει μεγάλος φόβος πως για να γλυτώσουμε εμείς σήμερα - και για να μην θίξουμε τις τεράστιες κοινωνικές ανισότητες, την τεράστια υπερ-συγκέντρωση του πλούτου, που είναι η κύρια αιτία του προβλήματος - για να γλυτώσουμε λοιπόν εμείς σήμερα δίχως να αμφισβητήσουμε το status quo, θα την πληρώσουν οι τα παιδιά και τα εγγόνια μας. Φοβάμαι πολλοί δεν έχουν συνειδητοποιήσει ότι βάζουμε όλοι μαζί μια ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια των σπιτιών μας.

Εν πάση περιπτώση, μέσα στο κλίμα ευφορίας που δημιουργούν οι ειδήσεις για τη διάθεση αυτών των μεγάλων "πακέτων", βλέπει κανείς διάφορες ομάδες να διεκδικούν το μερτικό τους. Δεν μπορώ λοιπόν να κρύψω την έκπληξή μου που ανάμεσα στις ομάδες αυτές είδα και ...νεοφυείς επιχειρήσεις, πράγμα κατά την ταπεινή μου γνώμη εντελώς παράλογο. Εξηγούμαι:

(α) Ένας σημαντικός αριθμός νεοφυών επιχειρήσεων όχι μόνο δεν θίγεται αλλά αντίθετα ενισχύεται σημαντικά από την πανδημία. Αυτό διότι σε συνθήκες καραντίνας αυξήθηκε κατακόρυφα η χρήση ηλεκτρονικών υπηρεσιών (ηλεκτρονική εκπαίδευση, ηλεκτρονικό εμπόριο, πλατφόρμες επικοινωνίας και συνεργασίας, κλπ). Έτσι, ο μεγάλος αριθμός νεοφυών επιχειρήσεων που δραστηριοποιείται σε αυτούς τους τομείς αναπτύχθηκε αλματωδώς το τελευταίο τρίμηνο.

(β) Ένας άλλος επίσης σημαντικός αριθμός νεοφυών επιχειρήσεων είναι επιχειρήσεις που αναπτύσσουν θεμελιωδώς νέες τεχνολογίες (η αγορά αρέσκεται να τις αποκαλεί "DeepTech"), οι οποίες κατά κανόνα εργάζονται για πολλά χρόνια μέχρι να μπορέσουν να φτάσουν σε μια εμπορικά αξιοποιήσιμη έκδοση του προϊόντος τους. Οι επιχειρήσεις αυτές κατά κανόνα έχουν ήδη λάβει μεγάλες χρηματοδοτήσεις για να ξεκινήσουν τις εργασίες τους και καθόλου, μα απολύτως καθόλου, δεν θα επηρεαστούν από την τρέχουσα συγκυρία. Μερικά τρίμηνα ύφεσης δεν θα σημάνουν τίποτα για μια εταιρεία που έχει κύκλο ανάπτυξης προϊόντος ίσο με τρία ή και τέσσερα χρόνια.

(γ) Κάποιες νεοφυείς επιχειρήσεις ξεκινούσαν δίχως να έχουν καμία επιτυχία υλοποίησης ενός βιώσιμου επιχειρηματικού μοντέλου και απλώς εκμεταλλεύονταν την υπερ-επάρκεια κεφαλαίου προς επένδυση (ακόμα και στην Ελλάδα!). Για τις εταιρείες αυτές, που τώρα πιθανότατα θα αντιμετωπίσουν πρόβλημα (η κρίση βλέπετε είναι ένα reality check), ας μην το συζητήσουμε, δεν θα έπρεπε να υπάρχουν ούτως ή άλλως.

(δ) Τέλος υπάρχει ένας σχετικά μικρός αριθμός νεοφυών επιχειρήσεων που η δραστηριοποίησή τους έχει άμεση σχέση με έναν κλάδο της οικονομίας που είναι άμεσα θιγόμενος από την κρίση, όπως ο τουρισμός ή οι μεταφορές. Είναι αλήθεια πως αυτές οι επιχειρήσεις θα υποστούν ένα μη αναμενόμενο πλήγμα. Καλώς ή κακώς όμως, κανείς δεν είπε ποτέ πως το μονοπάτι της επιχειρηματικότητας είναι ελεύθερο ρίσκου - μάλλον, ακριβώς το αντίθετο. Για την ακρίβεια το επιχειρείν και το επενδύειν καθορίζονται από μια πολύ απλή εξίσωση:

                                                       Risk = Return

... είναι μάλλον στα όρια του αστείου κάποιος με μεγάλη χαρά να δέχεται το Return όταν αυτό προκύπτει, αλλά να στενοχωριέται και να μιλά για αδικία όταν, δυστυχώς, πραγματώνεται το Risk. Αυτός είναι ο κόσμος του επιχειρείν και πρέπει να τον δεχτούμε. Ας μην ξεχνάμε μάλιστα πως οι πραγματικά καλές επιχειρήσεις θα μπορέσουν να κάνουν ότι χρειαστεί για να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα (μέσα ίσως από κάποιο pivot), οπότε ίσως η κρίση για αυτές να γίνει ευκαιρία.

Βλέοντας τα πράγματα σφαιρικά δεν μπορούμε παρά να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στις πολύ μεγάλες κοινωνικές ομάδες που πλήττονται βαρύτερα από την οικονομική κρίση που προκάλεσε η επιδημία του νέου κορωνοϊού. Η ανεργία και η πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης πρέπει να είναι οι προτεραιότητές μας. Υπ' αυτήν την έννοια, οι κρατικοί πόροι που έγιναν εκτάκτως διαθέσιμοι (τους οποίους επαναλαμβάνω θα φορτώσουμε ως χρέος στα παιδιά και στα εγγόνια μας) καλό θα είναι να δαπανηθούν σε πράγματα που έχουν πραγματικά σημασία: Την καταπολέμηση της ανεργίας μεγάλης κλίμακας, την υγεία και την παιδεία. 

Είναι πράγματι κρίμα να έχει άσχημη κατάληξη μια μέχρι πρότινος πολλά υποσχόμενη νεοφυής επιχείρηση (αν και, όπως αναλύσαμε, τη μεγάλη πλειοψηφία αυτών η τρέχουσα συγκυρία τις βοηθάει!). Είναι όμως πολύ μεγαλύτερο κρίμα χιλιάδες άνεργοι να μην έχουν υποστήριξη και να μην μπορούμε σαν κοινωνία να προσφέρουμε πρέπουσες υπηρεσίες υγείας και παιδείας σε όλους τους συνανθρώπους μας.

Οι ιδρυτές των λίγων αυτών νεοφυών επιχειρήσεων που ίσως κλείσουν, θα έχουν όλη την εμπειρία να κάνουν ένα νέο ξεκίνημα. Οι εργαζόμενοι τους, εύκολα θα βρουν δουλειά στις άλλες νεοφυείς επιχειρήσεις που απογειώνονται χάρη στην πανδημία, ενώ επίσης οι επενδυτές τους κατά μέσο όρο θα βγάζουν πολύ καλύτερες αποδόσεις (πράγμα που φαίνεται και στο αμερικάνικο χρηματιστήριο). Εκεί λοιπόν δεν υπάρχει σοβαρό πρόβλημα.

Αντίθετα, η πανδημία θα προκαλέσει έκρηξη της ανεργίας σε μη ανταγωνιστικούς κλάδους και θα πιέσει αφόρτητα τα ήδη επιβαρυμένα συστήματα υγείας και παιδείας. Εκεί είναι το μείζον πρόβλημα, ας κατευθύνουμε εκεί τους πόρους που μας δανείζουν οι μελλοντικές γενιές.

Νεοφυείς επιχειρήσεις: Πώς μπορείς να ξέρεις ότι όντως έχεις μάθει

Η μάθηση και η γνώση είναι αναμφίβολα τα θεμέλια της οικονομίας της συνεργασίας και της δημιουργικότητας. Το Lean Startup μάλιστα πάει ένα βήμα παρακάτω και λέει ότι "knowledge is the only true measure or progress", για τη διαδικασία ανάπτυξης ενός νέου προϊόντος. Το πρόβλημα με αυτή τη διαπίστωση, με την οποία σχεδόν όλοι συμφωνούν, είναι πως δεν είναι καθόλου προφανές πως μπορεί να ξέρει κανείς εάν έχει όντως μάθει, εάν έχει πραγματικά αποκτήσει νέα γνώση.

Σκεπτόμενος το ζήτημα αυτό, σε σχέση μάλιστα με το προηγούμενό μου άρθρο που καλούσα τους ιδρυτές να ανοίξουν εκ νέου τα βιβλία, το μυαλό μου πήγε σε ένα παλιότερο κείμενο που είχα δημοσιεύσει στο blog του eFront, τότε που το TalentLMS ήταν ακόμα υπό ανάπτυξη, στο οποίο μιλούσα για τη διαφορά της γνώσης με την πληροφορία.

Οι σχετικές ιδέες βέβαια δεν είναι δικές μου αλλά από το εξαίρετο βιβλίο “The Fifth Discipline: The Art and Practice of the Learning Organization” του Καθηγητή του MIT’s Peter M. Senge. Αυτό που λέει ο Senge είναι πολύ απλό: Μια πληροφορία μετατρέπεται σε γνώση μόνο εάν τροποποιεί τη συμπεριφορά του υποκειμένου που τη διαθέτει. Έχει μάλιστα ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι ο Peter Senge χρησιμοποεί την ελληνική λέξη "Metanoia" για να περιγράψει ακριβώς αυτήν τη συνειδητή αλλαγή συμπεριφοράς που είναι η απόδειξη ότι η πληροφορία μετατρέπεται σε γνώση.

Αν το σκεφτεί κανείς, θα βρει πολλά παραδείγματα: Όλοι έχουν την πληροφορία πως το κάπνισμα κάνει κακό στην υγεία. Εκείνος όμως που το κόβει, έχει και την σχετική γνώση. Όλοι έχουν την πληροφορία πως είναι κακό να κλέβεις. Εκείνος όμως που έχει τη δυνατότητα να το κάνει, ξέροντας πως δεν θα τον αντιληφθεί ποτέ κανένας, κι όμως επιλέγει να μην το κάνει, αυτός έχει και την ανάλογη γνώση. Νομίζω μπορεί εύκολα να σκεφτεί κανένας πλήθος άλλων παραδειγμάτων.

Έτσι λοιπόν, ο ιδρυτής μιας νεοφυούς επιχείρησης δεν αρκεί να διαβάζει και να ενημερώνεται, αποκτώντας όλο και περισσότερες πληροφορίες. Πρέπει να μπορεί αποδείξει (στον εαυτό του) ότι έμαθε, καταφέροντας να υποδείξει συγκεκριμένες και ουσιαστικές αλλαγές στη συμπεριφορά του, οι οποίες είναι οι μόνες αποδείξεις απόκτησης της γνώσης.

Κοιτώντας πίσω τα τελευταία είκοσι χρόνια με μεγάλη χαρά βλέπω πως κατάφερα να μάθω μερικά πράγματα, έχοντας αποδείξεις πως έχω τροποποιήσει τη συμπεριφορά μου:

• Παλιότερα ήμουν οπαδός των δημοσίων σχέσεων και συνεπακόλουθα των enterprise sales
• Στη συνέχεια κατάλαβα πως τίποτα δεν συγκρίνεται με το product-led growth & τα automated sales, τα οποία μάλιστα νομοτελειακά οδηγούν στην εξωστρέφεια
• Παλιότερα ήμουν πολύ συγκεντρωτικός στο μοντέλο διοίκησης του οργανισμού που είχε δημιουργήσει
• Μετά κατάλαβα πως μόνο αν εμπιστευτώ τους συνεργάτες μου να καθίσουν εκείνοι στη θέση του οδηγού και εγώ περιοριστώ στον ρόλο του συμβούλου - συνοδηγού, μόνο τότε θα μπορέσουμε να επιτύχουμε
• Παλιότερα νόμιζα πως το marketing & το sales ήταν θέμα ταλέντου
• Μετά κατάλαβα πως είναι κι αυτό ένα επιστημονικό πεδίο, όπως και η επιστήμη των υπολογιστών, όπου το ταλέντο σίγουρα βοηθάει αλλά ποτέ δεν υποκαθιστά την επιστημονική γνώση

Θα ήθελα λοιπόν να καλέσω τον αναγνώστη του άρθρου αυτού να συλλογιστεί ποιο ήταν το τελευταίο βιβλίο ή άρθρο που διάβασε και το οποίο του φάνηκε "εξαιρετικά ενδιαφέρον". Μπορεί στη συνέχεια να βρει μια από τις κύριές του συνήθειες και συμπεριφορές που να τροποποιήθηκαν βάσει αυτού του; Αν ναι, τότε μπορεί να είναι σίγουρος ότι έχει μάθει. Αν όχι, μάλλον πρέπει να προσπαθήσει περισσότερο.

Αυτή και μόνο αυτή λοιπόν είναι η μοναδική απόδειξη της γνώσης: Η συνειδητή τροποποίηση της συμπεριφοράς, δηλαδή η μετάνοια.

Νεοφυείς επιχειρήσεις: Το ύπουλο καταφύγιο της κοινής λογικής

Τα τελευταία είκοσι χρόνια (είναι απίστευτο πόσο γρήγορα περνά ο χρόνος...) έχω βρεθεί είτε στη θέση του οδηγού ή στου συνοδηγού σε δεκάδες νεοφυείς επιχειρήσεις, κατά κύριο λόγο στον ευρύτερο τομέα του λογισμικού αλλά και σε λίγες ακόμα άλλων κλάδων. Κοιτώντας πίσω και προσπαθώντας να μάθω από τα λάθη, τόσο τα δικά μου όσο και των άλλων, μου κάνει τεράστια εντύπωση το πόσο συχνά πέφτουμε στην "παγίδα της κοινής λογικής".

Αυτό προκύπτει συνήθως ως εξής: Ένας ιδρυτής, ή συνιδρυτής, ακόμα και ένας ιδιώτης επενδυτής, έχουν συνήθως πανεπιστημιακή μόρφωση και επαγγελματική εμπειρία σε κάποιο αντικείμενο. Στο παράδειγμά μου θα αναφερθώ στην περίπτωση που το αντικείμενο αυτό είναι το computer science and/or engineering, είμαι βέβαιος όμως πως βρίσκει εφαρμογή και σε άλλες επιστημονικές & τεχνολογικές περιοχές. Ο ιδρυτής λοιπόν συνήθως "ξέρει" πως να κάνει μια συγκεκριμένη δουλειά, δηλαδή, επί παραδέιγματι, πως πρέπει να αναπτυχθεί μια συγκεκριμένη εφαρμογή αλλά και πως πρέπει να συντονίσει την ομάδα του για να φέρει σε πέρας αυτό το συλλογικό έργο. Δηλαδή, γνωρίζει καλά και την 'καρδιά' του αντικειμένου (που είναι το επιστημονικό του πεδίο κατά βάση) και, εμπειρικά, πολλές συναφείς δραστηριότητες.

Εκεί στο 'εμπειρικά' βέβαια ξεκινά το πρόβλημα καθώς, με κάποιο περίεργο τρόπο, γίνεται ένα άλμα από την επιστημονική προσέγγιση στον κομπογιαννιτισμό. Ο ίδιος άνθρωπος που εφαρμόζει με ακρίβεια και αυστηρότητα τις επιστημονικές μεθοδολογίες που έχει διδαχθεί (και που συχνά εξακολουθεί να ενηρώνεται και αν ανανεώνει με επιμέλεια τις γνώσεις του), όταν έχει να αντιμετωπίσει κάτι που εμπίπτει σε ένα διαφορετικό γνωστικό αντικείμενο, απλώς κάνει ότι "του φαίνεται σωστό".

Μιλώ δυστυχώς εκ πείρας. Σπούδασα Επιστήμη Υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, ξεκίνησα την πρώτη μου εταιρεία ως προπτυχιακός φοιτητής. Η προσέγγιση που είχα ήταν δυστυχώς αυτή: Ότι αφορούσε την ανάπτυξη λογισμικού, γίνοταν όντως 'επιστημονικα'. Όλα τα άλλα ζητήματα όμως αντιμετωπίζονταν με ένα 'λογικό τρόπο'. Έτσι ονομάζαμε τον κομπογιαννιτισμό.

Ποια είναι τα ζητήματα αυτά; Πρώτα και κύρια η επιστήμη του marketing. Πώς θα βρεις ποιο προϊόν θα πρέπει να φτιάξεις; Πως θα ποσοτικοποιήσεις τις αναλύσεις σου; Πως θα δεις ποιο πραγματικά πρόβλημα αντιμετωπίζουν οι χρήστες - πελάτες σου, ακόμα και όταν εκείνοι οι ίδιοι νομίζουν ότι αντιμετωπίζουν κάτι άλλο; Έτσι πέφτουμε στην αστεία κατάσταση που ο δημιουργός νομίζει ότι είναι αποκλειστικά δική του ευθύνη να 'φτιάξει το προϊόν' γιατί φυσικά εκείνος 'ξέρει' και μετά είναι δουλειά κάποιου άλλου να  του το 'προωθήσει και να το πουλήσει". Από τις μεγαλύτερες ανοησίες που έχουν ειπωθεί ποτέ. Που όμως παράλληλα δεν είναι τίποτα άλλο από τον κοινό τόπο χιλιάδων επιχειρήσεων σε όλον  τον κόσμο. "Το φτιάξαμε σωστά, για κάποιο λόγο όμως δεν πουλάει". Έλα, σοβαρά; Δυστυχώς θα ανακαλύψει 'the hard way' ο φίλος founder ότι όχι, δεν το έφτιαξε σωστά, διότι αν το είχε φτιάξει σωστά, τότε θα πουλούσε 'μόνο του'. Γιατί όμως συνέβη αυτό;

Το δεύτερο πεδίο όπου η παγίδα της κοινής λογικής είναι συχνά θανατηφόρα είναι εκείνο της διαχείρισης προσωπικού. Οι περισσότεροι ξέρουν πως πρέπει να οργανώσουν μια ομάδα για να εκτελέσουν ένα έργο. Τι γίνεται όμως όταν το έργο 'δεν τελειώνει ποτέ' και, ακόμα χειρότερο, 'δεν έχει σαφείς προδιαγραφές' και μάλιστα όταν τελικά έχεις προδιαγραφές, 'αυτές μπορούν να αλλάξουν οποιαδήποτε στιγμή'; Όταν λοιπόν πρέπει να φτιάξεις ένα προϊόν, η διαχείριση της ομάδας είναι πολύ, πολύ πιο δύσκολη και απαιτητική. Guess what: Κι εδώ, η κοινή λογική θα σε προδώσει. Τα μέλη της ομάδας σου συχνά θα έχουν χαμηλή ψυχολογία, ακόμα κι όταν ξέρουν ΤΙ πρέπει να κάνουν, δεν θα ξέρουν ΓΙΑΤΙ το κάνουν κι αυτό θα επιδεινώνει ακόμα περισσότερο μια ήδη δύσκολη κατάσταση. Θα έχεις αποχωρήσεις όταν δεν πρέπει και η χαμηλή παραγωγικότητα θα είναι ο κανόνας παρά η εξαίρεση. Γιατί συμβαίνουν όλα αυτά;

Θα μπορούσα να δώσω παραδέιγματα και από την οικονομική διαχείριση, τη λήψη επενδύσεων και πολλά άλλα. Πάντα θα καταλήγαμε σε μια αποτυχία και ένα μεγάλο "γιατί;". Η απάντηση είναι απελπιστικά απλή, διότι έπεσε ο ιδρυτής στην 'παγίδα της κοινής λογικής'. Το marketing είναι ίσως η καρδιά του σύγχρονου entrepreneurship μαζί με τη διαχείριση του ανθρωπίνου δυναμικού. Το να βρεις ακριβώς ποιο προϊόν θα φτιάξεις, για ποιον πελάτη και για ποιο λόγο εκείνος θα το αγοράσει ένατι του ανταγωνισμού δεν είναι θέμα τύχης ούτε θέμα έμπνευσης. Είναι αντίθετα αποτέλεσμα επιστημονικής εργασίας, την ανάγκη για την εκτέλεσης της οποίας πρέπει πρώτα ο ιδρυτής να αναγνωρίσει και στη συνέχεια να επιμορφωθεί για να μπορέσει να την κάνει. Το ίδιο και για τη διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού, την οικονομική διαχείριση κ.α.

Μια πολύ σημαντική λεπτομέρεια: Το outsourcing και το delegation δεν δουλεύουν. Όχι, κανείς τρίτος, είτε εντός ή εκτός του οργανισμού, δεν θα μπορέσει να κάνει τις δουλειές αυτές αντί για τον ιδρυτή. Πρέπει ο ίδιος ο ιδρυτής να μελετήσει την σχετική βιβλιογραφία και να μάθει. Πως μαθαίνει κανείς; Διαβάζοντας πρώτα, εφαρμόζοντας στη συνέχεια, επιστρέφοντας στη θεωρία για βαθύτερη κατανόηση και μετά επιστρέφοντας εκ νέου στην εφαρμογή.

Είναι δύσκολο, το καταλαβαίνω. Που να βρεις χρόνο και καθαρό μυαλό για διάβασμα όταν διοικείς μια εταιρεία και τρέχεις για να προλάβεις κάποιους στόχους; Αυτό πίστευα και εγώ για περισσότερα από δώδεκα (12) χρόνια και κάθε χρόνος που περνούσε απλά μεγάλωνε τα προβλήματα που αντιμετώπιζα. Μέχρι που κάποια στιγμή αποφάσισα να δω τη βιβλιογραφία, να κοιτάξω την επιστημονική γνώση στα πεδία στα οποία αντιμετώπιζα προβλήματα. Ήταν μια διαδικασία επίπονη - είχα ξεχάσει να διαβάζω - και οι απογοητεύσεις ήταν συνεχείς. Μετά από λίγο όμως τα πράγματα βελτιώθηκαν και αργότερα ήρθαν τα πρώτα ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Άρχισα να δίνω 15%, 20%, μερικές φορές και 30% του χρόνου μου για διάβασμα και, πιστέψτε με, δεν το μετάνιωσα ποτέ.

Σήμερα πια δεν έχω καμία αμφιβολία: Η 'κοινή λογική' είναι μια τεράστια παγίδα στην οποία κατά κανόνα πέφτουν οι ιδρυτές νεοφυών επιχειρήσεων. Όπως έγραψα παραπάνω, το πρώτο βήμα είναι η αποδοχή: Οι ιδρυτές πρέπει να αναγνωρίσουν ότι υπάρχουν σημαντικά επιστημονικά πεδία (marketing, HR, finance) στα οποία οι γνώσεις τους δεν είναι επαρκείς και ο μονόδρομος είναι να καταστούν επαρκείς. Πρέπει λοιπόν να κάνουν όσους κύκλους διαβάσματος-εφαρμογής απαιτηθούν για να αντιμετωπίσουν τα ζητήματα αυτά όπως προστάζει η σύγχρονη επιστήμη και όχι όπως λέει ο κομπογιαννιτισμός.

Εξάλλου, το λέει η Ηγεσία, "το μοναδικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα ενός οργανισμού που δεν δύναται να αντιγράψει ο ανταγωνισμός είναι η ικανότητα του να μαθαίνει αποτελεσματικά και γρήγορα". Αυτό το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα λοιπόν πρέπει πρώτα και κύρια να ξεκινά από τους ίδιους τους ιδρυτές. 

Από που όμως να ξεκινήσει κανείς; Όσον αφορά την σύχρονη τεχνολογική επιχειρηματικότητα, κατά την γνώμη μου υπάρχουν τέσσεις κύριοι πυλώνες: Lean Startup, Customer Development, Agile και Design Thinking. Αυτοί ορίζουν σε μεγάλο βαθμό το contemporary management για επιχειρήσεις αυτού του είδους και στη συνέχεια ο ιδρυτής θα πρέπει να εμβαθύνει σε διάφορους τομείς του marketing (product, growth, content) του ανθρωπίνου δυναμικού (recruitment, culture, etc) αλλά και της οικονομικής διαχείρισης. Το βασικό όμως είναι να ξεκινήσει κανείς, μετά όλα εξελίσσονται με κάποιον τρόπο πολύ φυσικό και εύκολο ενώ ακόμα, ίσως την πλέον κομβική σημασία έχει η προσέγγιση των κύκλων θεωρίας - πειραματισμού που εν τέλει οδηγούν στην παραγωγή νέας γνώσης.

Aν λοιπόν θέλεις να γίνεις ένας επιτυχημένος ιδρυτής νεοφυούς επιχείρησης, το μόνο βέβαιο είναι πως πρέπει να διαβάσεις πολύ και για μεγάλο χρονικό διάστημα, κυρίως στα πεδία εκτός του δικού σου επιστημονικού αντικειμένου.