Το μοναδικό ωραίο αποτέλεσμα της οικογένειας Glücksburg - de Grecia

Πριν λίγες ημέρες απεβίωσε στην Αθήνα, όπου έκανε μακροχρόνιες διακοπές, όπως πολλοί άλλοι  βόρειο-ευρωπαίοι συμπατριώτες του, Δανός πολίτης με το όνομα Constantine de Grecia, όπως βεβαιώνει το - διπλωματικό, μάλιστα - διαβατήριο του που είχε εκδόσει το Βασίλειο της Δανίας.

Ο άνθρωπος αυτός, που απεβίωσε σε ηλικία 83 ετών, έχει πολλά εγγόνια. Μεταξύ αυτών εμφανισιακά ξεχωρίζει αναμφίβολα η Δανο-Αμερικανή Maria-Olympia, γεννημένη στη Νέα Υόρκη των ΗΠΑ στις 15 Ιουλίου του 1996. Παραθέτω μια φωτογραφία της που βρήκα στο Διαδίκτυο:

Danish - American, Maria-Olympia de Grecia

Κάθε καλόπιστος παρατηρητής θα διαπιστώσει ότι η εικοσιεξάχρονη Δανο-Αμερικανή είναι ιδιαιτέρως εμφανίσιμη. Δεν γνωρίζω σχεδόν τίποτα για τη συγκεκριμένη κοπέλα, ούτε σκοπεύω να μάθω, θα συμφωνήσω κι εγώ όμως πως είναι ωραία, με την αυθεντική έννοια του όρου, πράγμα που σίγουρα θα κάνει χαρούμενους τους γονείς και τους παππούδες της, όπως σίγουρα θα συνέβαινε και με τον προσφάτως αποβιώσαντα Δανό πολίτη Constantine de Grecia.

Στη διάρκεια των ιδιαίτερα μακροχρόνιων διακοπών που έκαναν οι πρόγονοί της στη χώρα μας, διάρκειας σχεδόν εκατόν πενήντα ετών, συνδέθηκαν ως πρωταίτιοι με λιγότερο ωραία γεγονότα όπως η Μικρασιατική Καταστροφή, ο Εμφύλιος Πόλεμος και η Δικτατορία των Συνταγματαρχών. 

Όλα αυτά όμως συνέβησαν δεκαετίες πριν γεννηθεί η Maria-Olympia de Grecia και προφανώς εκείνη δεν φέρει ουδεμία ευθύνη. Με ειλικρίνεια λοιπόν και σεβασμό, τη συλλυπούμαστε για την απώλεια του παππού της, καθώς κάθε απώλεια είναι μια τραγωδία. Να είναι πάντα γερή και δυνατή, όπως και όλοι στην οικογένεια της, και να θυμούνται τον παππού της με αγάπη.

Από εκεί και πέρα, στον τόπο που γέννησε τη δημοκρατία, στον τόπο που ο άνθρωπος έκανε τα πρώτα του βήματα στην τιτάνια προσπάθεια να γίνει όντως άνθρωπος, εδώ που αποτινάξαμε βασιλείς και κάθε είδους ευγενείς πριν από εικοσιπέντε αιώνες, ξεπερνά τα όρια της ύβρεως να μιλάμε σοβαρά για βασιλείες, μοναρχίες και άλλα τέτοια κουραφέξαλα.

Ο παππούς μου, Φώτης Μπουγιατιώτης

Των Φώτων σήμερα και το πρωί, ίσως επειδή θα ήταν η γιορτή του, η σκέψη μου πήγε στον παππού μου, τον πατέρα της μητέρας μας, Φώτη Μπουγιατιώτη. Ο μπάρμπα-Φώτης, "Φωτ' Ραμπάκος" όπως ήταν γνωστός στον Ασπρόπυργο, γεννήθηκε το 1900, στην αυγή του τελευταίου αιώνα της 2ης χιλιετίας. 

Αν δεν κάνω λάθος, ήταν το μεγαλύτερο παιδί του Κώστα Μπουγιατιώτη και της Ξανθής Μαυράκη. Το ζευγάρι αυτό είχε πολλά παιδιά, ίσως πάνω από δέκα (δώδεκα, είχα ακούσει κάποια στιγμή). Η Ξανθή πέθανε νέα, ίσως κοντά στο 1920, στα βουνά της Φυλής, καθώς περιέθαλπτε κάποιο από τα παιδιά της που είχε προσβληθεί από φυματίωση και, όπως συμβούλευαν τότε, είχε πάει στο βουνό για να αναρρώσει. Αντίθετα ο Κωτσ' Ραμπάκος έφτασε σε μεγάλη ηλικία και απεβίωσε κοντά στο 1950 - η μητέρα μου έλεγε πως ήταν λίγο πριν τελειώσει το γυμνάσιο (δηλαδή το λύκειο της εποχής).

Ο παππούς μου ο Φώτης λοιπόν περί το 1934 παντρεύτηκε τη Σιδερή Τσίγκου και απέκτησαν τρία παιδιά: Την Ξανθή, την Ελένη (τη μαμά μου, δηλαδή!) και τον Κώστα. Η μαμά μου διηγούταν πως όταν γεννήθηκε, η γιαγιά Σιδερή την έκρυψε, καθότι φοβόταν ότι ο παππούς Φώτης, που ήθελε πολύ αγόρι, δεν θα άφηνε το νεογνό να ζήσει. Τελικά ο παππούς απέκτησε το αγόρι που τόσο ήθελε λίγα χρόνια αργότερα και με τη μητέρα μου σφυρηλάτησε μια απίστευτα δυνατή σχέση μέχρι το τέλος της ζωής του.

Δεν είχε πάει στο σχολείο και δεν ήξερε καθόλου γράμματα. Όταν η μητέρα μου σπούδαζε, τον έμαθε να υπογράφει ως εξής: "Φωτ. Μπουγιατιώτης, ποιμήν". Βάζοντας και το επάγγελμά του που δεν ήταν άλλο από τσοπάνος. Τα πρόβατα του τα είχε στην περιοχή 'Ζάστανι', στα σημερινά Νεόκτιστα Ασπροπύργου, που εκτείνονται πίσω από την περιοχή των διυλιστηρίων.

Η οικογένεια ήταν πολύ φτωχή, τα έφερνε βόλτα με μεγάλη δυσκολία. Όταν η μητέρα μου ανακοίνωσε την επιθυμία της να σπουδάσει, αυτό σήμαινε πως το τρίτο παιδί της οικογένειας, επίσης εξαίρετος μαθητής, έπρεπε να κατευθυνθεί προς κάποιο τεχνικό επάγγελμα, παρότι είχε κάθε δυνατότητα να αποκτήσει κι εκείνος πανεπιστημιακή μόρφωση. Οι περιγραφές που άκουσα στην παιδική μου ηλικία για την καθημερινότητα ενός τσοπάνου προπολεμικά είναι δύσκολο να αποδοθούν. Θα πω μόνο ότι στο πέρασμα προς την Αθήνα, στο σημερινό Δαφνί, είχαν την έδρα τους ένοπλοι ληστές οι οποίοι εξουσίαζαν την περιοχή μέχρι περίπου και τη δεκαετία του 1930 ενώ καθόλου δεδομένο δεν ήταν πως η οικογένεια θα είχε επαρκή ποσότητα φαγητού καθημερινά. Το ρεύμα και το νερό ήρθαν μετά τον πόλεμο και τα καινούργια ρούχα & παπούτσια ήταν κάτι ιδιαίτερα σπάνιο.

Στον παππού μου άρεσε το κρασί. Πήγαινε συχνά στην ταβέρνα και από εκεί απευθείας στο μαντρί, με τις φήμες της εποχής να λένε πως το άλογο είχε μάθει απ΄έξω τον δρόμο και είχε τη νοημοσύνη να σταματάει στις γραμμές αν άκουγε να έχετε το τραίνο (ενώ ο παππούς του έδινε παράγγελμα να προχωρήσει!). Αυτή η συνήθεια οδήγησε τον παππού μου σε ένα βαρύ έλκος στομάχου σε μεγάλη ηλικία και τη μητέρα μου σε μια απόλυτη απέχθεια προς οποιαδήποτε μορφή αλκοόλ (την οποία, δυστυχώς, δεν κληρονόμησα εγώ).

Είχε πολεμήσει στη μικρασιατική εκστρατεία, από την οποία γύρισε όπως-όπως με την κατάρρευση του μετώπου. Κυκλοφορούσε πάντα με το ντουφέκι του, πράγμα που θεωρούνταν απόλυτα λογικό για έναν βοσκό της εποχής εκείνης.

Προπολεμικά ο παππούς μου υποστήριζε το λαϊκό κόμμα, όπως οι περισσότεροι κτηνοτρόφοι της περιοχής. Μεταπολεμικά ήταν στη δεξιά παράταξη, ουδέποτε όμως υιοθέτησε ακραίες θέσεις. Ο πατέρας μου τον θαύμαζε γιατί 'είχε φάει ξύλο στην κατοχή, αλλά δεν μίλησε', καθώς ναζί, γερμανόφωνοι και ελληνόφωνοι, τον βασάνιζαν για να αποκαλύψει κρησφύγετα των ανταρτών στο Ποικίλον Όρος, το οποίο όμως δεν έκανε ποτέ.

Οι δεκαετίες του '50 και του '60 έφεραν πολύ μεγάλη οικονομική πίεση. Η μητέρα μου πρωτοδιορίστηκε το 1963 και για πολλά χρόνια ένα σημαντικό μέρος του μισθού της αποπλήρωνε τον δανεισμό προς την αγροτική τράπεζα. Πολλές φορές κινδύνεψε να χάσει το ζωικό του κεφάλαιο, ευτυχώς όμως ο συνδυασμός σκληρής δουλειάς και στήριξης εντός τη οικογένειας απέτρεψε το γεγονός αυτό.

Γύρω στο 1980, μπαίνοντας στην ένατη δεκαετία της ζωής του, η υγεία του άρχισε να χειροτερεύει. Είχε διάφορα ατυχήματα στο βουνό με τα πρόβατα, όπου έχανε την ισορροπία του και έπεφτε. Για να τον προστατεύσουν, τα παιδιά του αποφάσισαν να πουλήσουν τα πρόβατα. Αυτό όμως είχε δραματικές συνέπειες στην ψυχολογία του παππού. Ένιωσε ότι η ζωή του δεν είχε πια νόημα. Η υγεία του πήρε την κάτω βόλτα. Θυμάμαι της αφήγηση των γονιών μου σχετικά με μια επίσκεψη ενός Καθηγητής Καρλαύτης, πολύ γνωστός γιατρός της εποχής, ο οποίος διέγνωσε πως 'ο παππούς πάσχει από ψυχικό αρνητισμό'. Σήμερα θα λέγαμε μάλλον πως είχε γεροντική κατάθλιψη που οδήγησε σε νευρική ανορεξία.

Ο παππούς μας άφησε στις 16 Ιουλίου του 1984. Παραμονή του πανηγυριού της Αγιά-Μαρίνας, που ήταν πολύ σημαντικό για τους τσοπάνηδες. Η μητέρα μου για χρόνια περιέγραφε με δέος της επιθανάτια σκηνή: Ο παππούς αν και απόλυτα καταβεβλημένος, είχε πλήρη διαύγεια. Ζητάει να κάνει ένα τσιγάρο. Η μαμά μου κλαίει και τον ρωτάει "τώρα τι κατάλαβες;" (εννοώντας, που σταμάτησε να τρώει ...). "Μην με μπερδεύεις!", απαντά αυστηρά εκείνος. Τελειώνει το τσιγάρο, τους κοιτάζει όλους, τους αποχαιρετά σιωπηρά και αναχωρεί για την αιωνιότητα. Η μαμά μου δεν μπορεί να το διαχειριστεί και λιποθυμά.

Χρόνια αργότερα μου έλεγε πως είχε μετανιώσει για δυο πράγματα: (α) που συμφώνησε να του πουλήσουν τα πρόβατα ('ας πέθαινε όρθιος, στο βουνό' μου έλεγε, καλύτερα θα ήταν) και (β) που στενοχωρήθηκε τόσο πολύ, δυσκολεύοντας τον παππού μου και καταστρέφοντας την υγεία της (μάλλον εκείνη η λιποθυμία ήταν το πρώτο καρδιολογικό επεισόδιο, πρώιμο σημάδι της καρδιοπάθειας που 27 χρόνια αργότερα πήρε και τη δική της ζωή). "Τι πιο φυσιολογικό", έλεγε, "από το να φτάσει στο τέρμα της ζωής του έναν άνθρωπος 84 ετών, ένας γέρος..." συνέχιζε με παράπονο. Της πήρε πολλά χρόνια όμως να το καταλάβει. 

Παρότι δεν είχα κλείσει τα επτά χρόνια όταν μας άφησε ο παππούς μου και μάλιστα δεν ζούσαμε στο ίδιο σπίτι, έχω πολύ έντονες αναμνήσεις από εκείνον. Ξέρω ότι ερχόταν στο πατρικό μου και μας πρόσεχε όταν ήμουν ίσως 2 ετών. Θυμάμαι να πηγαίνουμε συχνά στο πατρικό της μαμάς να τον δούμε. Με φώναζε "Μητσάκη" και με αγαπούσε πολύ. Ο μπαμπάς μου πάντα έλεγε με πόση αγάπη ο παππούς συμφώνησε να με ονομάσουν Δημήτρη, προς τιμήν του αδικοχαμένου θείου μου, αντί για Φώτη, όπως θα έλεγε το άγραφο πρωτόκολλο της εποχής.

Ο Φώτης Μπουγιατιώτης έζησε τη ζωή του σε συνθήκες που είναι πρακτικά αδύνατο να φανταστούμε εμείς. Όταν γεννήθηκε, η Ελλάδα μετά βίας έφτανε στη Θεσσαλία και όταν απεβίωσε ήταν ένα πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έζησε δυο παγκόσμιους πολέμους, τη ναζιστική κατοχή, τον εμφύλιο και τη δικτατορία ενώ πολέμησε στη μικρασιατική εκστρατεία και ήταν αυτόπτης μάρτυρας της καταστροφής. Η οικονομική δυσπραγία ήταν η σταθερά της ζωής του.

Μέσα από τις τεράστιες αυτές δυσκολίες, κατάφερε να ζήσει με αξιοπρέπεια και να δημιουργήσει μια πολύ δεμένη οικογένεια, καθοδηγούμενη από αρχές. Τα παιδιά του προόδευσαν όλα και τα εγγόνια του επίσης. Σήμερα, 123 χρόνια από τη γέννηση του, είμαστε πολλοί αυτοί που τον θυμόμαστε με αγάπη και θα συνεχίσουμε να το κάνουμε όσο ζούμε.

Αυτός ο χαρακτήρας, με τα προτερήματα και τα ελαττώματα του, θεωρώ πως είναι πολύ χαρακτηριστικός για τον Έλληνα του 20ου αιώνα. Ενός  ανθρώπου που γεννήθηκε στον τρίτο κόσμο, ίσως και κάτω από αυτόν με τα σημερινά δεδομένα, και παρέδωσε μια σύγχρονη ευρωπαϊκή κοινωνία.

Θα ήθελα πολύ, το 2100, 123 χρόνια από τη δική μου γέννηση, να μπορεί κάποιος να πει το ίδιο και για τη δική μας γενιά. Ότι επιτύχαμε μια ανάλογη πρόοδο. Θα το ήθελα πολύ, δεν είμαι όμως καθόλου σίγουρος ότι θα το καταφέρουμε. Το σίγουρο είναι ότι θα το προσπαθήσουμε. Αυτό εξάλλου θα μας ζητούσε και ο παππούς Φώτης.

Από αριστερά: Γιώργος Τσίγκος (μπαμπάς), Φώτης Μπουγιατιώτης (παππούς), Βασίλης Τσίγκος (αδερφός), Δημήτρης Τσίγκος (yours truly) και Ελένη Μπουγιατιώτου (μαμά) - Φωτογραφία περί το 1980

Είναι η "επιμέλεια εαυτού" σημάδι πολιτικής παρακμής;

Όλα ξεκίνησαν στη Βιέννη, τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα. Ένας γιατρός, ο Sigmund Freud έθεσε τα θεμέλια της ψυχολογίας - ίσως και της ψυχιατρικής, επ' αυτού ας μιλήσει κάποιος ειδικός - ως μιας επιστήμης που σκοπό έχει να 'θεραπεύσει' τον άνθρωπο από τα άγχη που τον βασανίζουν. Ή ίσως, πιο απλά, να κάνει τη ζωή λιγότερο αφόρητη.

Η Αυστρία εκείνη της εποχή και ειδικά η Βιέννη ήταν κάτι σαν το 'κέντρο του κόσμου'. Είχε τους καλύτερους καλλιτέχνες, τους καλύτερους γιατρούς και άλλους επιστήμονες και τους καλύτερους μηχανικούς που μπορούσε να βρει κανείς στον κόσμο. Παρόλα αυτά, ήταν σε παρακμή, άσχετα αν σχεδόν κανείς δεν το συνειδητοποιούσε. Σε λίγα χρόνια η άλλοτε κραταιά Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία θα έμπαινε στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ως υπερδύναμη και θα έβγαινε απ΄αυτόν ως ένα, αξιοπρεπές μεν - μικρό και περιφερειακό δε - κράτος της Ευρώπης.

Στη συνέχεια πολλοί έχτισαν πάνω στο παράδειγμα του Freud. Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα συγγραφείς όπως ο Viktor Frankl, Irvin Yalom, Eckhart Tolle,  Jordan Peterson, Jonathan Haidt και πολλοί άλλοι απέκτησαν παγκόσμια φήμη, έγιναν πλούσιοι και περιζήτητοι, μιλώντας βασικά για το εξής απλό: Πως μπορούμε να 'τα βρούμε με τον εαυτό μας'.

Τατόχρονα εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι ανά την υφήλιο επισκέπτονται σε τακτική βάση ψυχοθεραπευτές, ψυχολόγους και διάφορες άλλες ειδικότητες (όχι σπάνια, δυστυχώς, στα όρια του κομπογιαννιτισμού) ώστε να 'θεραπευτούν', υπό την έννοια της απαλλαγής από άγχη, σκέψεις και συμπεριφορές που καθιστούν τη ζωή τους σχεδόν ανυπόφορη.

Είναι χρήσιμο να κοιτάξουμε την Αρχαία Ελλάδα, όπου ξεκίνησαν οι σχετικές επιστήμες και συνολικά η φιλοσοφία. Τον 5ο αιώνα π.Χ. η Ελλάδα άκμαζε. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία ζούσε τις καλύτερες μέρες της, όπως φυσικά και η Σπάρτη. Δεκάδες πόλεις-κράτη ευημερούσαν και οι αποικίες τους στην Ιωνία και σε όλη τη Μεσόγειο ζούσαν στιγμές δόξας. Μετά βέβαια προέκυψε η εμφύλια διαμάχη. Αθήνα και Σπάρτη επί της ουσίας αλληλοκαταστράφηκαν και όλες οι πόλεις - δορυφόροι τις ακολούθησαν σε αυτήν την πολυετή σύγκρουση, με ολέθριες συνέπειες. 

Τότε ήταν που εμφανίστηκε ο Σωκράτης, ο σημαντικότερος μαθητής του ο Πλάτων και, τέλος, ο σημαντικότερος μαθητής του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης. Αυτή η διάσημη τριάδα θεμελίωσε τη φιλοσοφία όπως την γνωρίζουμε σήμερα και, σε τεράστιο βαθμό, έχει καθορίσει αυτό που ονομάζουμε 'Δύση' στην εποχή μας αφού τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Δυτική Ευρώπη έχουν χτίσει τις σύγχρονες κοινωνίες τους πάνω στα διδάγματα αυτών των μεγάλων φιλοσόφων.

Αυτό που αγνοούν οι περισσότεροι είναι ότι, τελικά, δεν ήταν αυτές οι πιο δημοφιλείς φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας. Εκείνοι που τελικά επικράτησαν, σε αριθμό ακόλουθων και σε επιρροή, ήταν οι Στωϊκοί και οι Επικούρειοι. Οι δυο αυτές σχολές δεν μιλούσαν για πολιτείες και πολιτεύματα όπως η 'δυναμική τριάδα' που ανέφερα παραπάνω. Αντίθετα, επί παραδείγματι, προβληματίζονταν για τον φόβο του θανάτου και πρότειναν συγκεκριμένες τεχνικές για να τον ξεπεράσουμε. Έκαναν αυτό που σήμερα θα λέγαμε 'επιμέλεια εαυτού'.

Η επιρροή των Επικούρειων και των Στωικών ακόμα και σήμερα παραμένει τεράστια. Ο Irvin Yalom, μάλλον ο κορυφαίος ψυχίατρος - ψυχοθεραπευτής της εποχής μας, το λέει συνεχώς ότι κατά βάση απλώς επαναφέρει τον Επίκουρο και προσαρμόζει την σκέψη του στις ανάγκες της εποχής μας. Ο εξαίρετος Eckhart Tolle σίγουρα λέει πράγματα που λίγο πολύ είχαν πει ο Επίκτητος και ο Σενέκας και, λίγο πολύ, η αιχμή της διανόησης σήμερα, εν έτει 2023, κατά βάση επαναφέρει τους Στωϊκούς και τους Επικούρειους στο επίκεντρο.

"Γιατί αυτό είναι πρόβλημα;", δίκαια θα αναρωτηθεί κανείς. Εξάλλου οι υποφαινόμενος δεν χάνει ευκαιρία να δηλώνει τον θαυμασμό του στον Επίκουρο. Το πρόβλημα ξεκινά να γίνεται σαφές όταν αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε την καμπή της ιστορίας που γέννησε αυτά τα φιλοσοφικά ρεύματα. Την εποχή του Επίκουρου - αλλά και των πρώτων Στωικών όπως ο Ζήνων - η Αθήνα είχε παρακμάσει. Δεν ήταν πια η κραταιά δημοκρατία που καθόριζε τις εξελίξεις του κόσμου της εποχής αλλά ένα μάλλον θλιβερό μακεδονικό προτεκτοράτο.

Μας θυμίζει κάτι αυτό; Νομίζω πως δύσκολα μπορεί κάποιος να μην δει τις αναλογίες με την Αυστροουγγαρία στην οποία ο Freud θεμελίωσε τη σύγχρονη ψυχολογία.

Προκύπτει λοιπόν το ερώτημα: Η τεράστια αυτή τάση που παρατηρούμε ανάμεσα στους συμπολίτες μας περί της 'επιμέλειας εαυτού', την στιγμή που εμφανίζονται να αδιαφορούν πλήρως για τα τεκταινόμενα στη δημόσια σφαίρα, ως αν αυτά να μην τους αφορούν, είναι άραγε ένα σημάδι παρακμής της κοινωνίας μας; Αναγνωρίζουμε συλλογικά την πολιτική μας αδυναμία και για να το διαχειριστούμε κοιτάζουμε 'εντός';Έχει δηλαδή ξεκινήσει η πτώση, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για να την αναστρέψουμε και μας απασχολεί - απλώς - πως θα μειώσουμε το εσωτερικό τίμημα αυτής της πτώσης;

Ή μήπως η αλήθεια είναι ακριβώς η αντίστροφη, δηλαδή η επίτευξη των τεχνικών, οικονομικών και άλλων στόχων κάνει τους ανθρώπους να αντιλαμβάνονται πως όλα 'αυτά' είναι κενά περιεχομένου εάν παράλληλα δεν συνοδεύονται από κάποια 'επιμέλεια εαυτού';

Ας ελπίσουμε το 2023 να μας φέρει πιο κοντά στην απάντηση του θεμελιώδους αυτού ερωτήματος. Η προσωπική μου γνώμη είναι σαφής: Ζούμε μόνο μια φορά, οπότε δεν έχουμε δικαίωμα να αδιαφορήσουμε για τα 'εσωτερικά' μας. Η επιμέλεια εαυτού είναι αναγκαιότητα. Παράλληλα όμως πρέπει να είμαστε έτοιμοι να πληρώσουμε το τίμημα που συνεπάγεται η δραστηριοποίηση στη δημόσια σφαίρα καθώς, αν δεν το κάνουμε εμείς, το κάνουν αυτοί που δεν πρέπει. 

Νεοφυείς επιχειρήσεις: Βασική αριθμητική των "επιχειρηματικών αγγέλων"

Το 2022 ήταν μια χρονιά κομβικής σημασίας για την ωρίμανση του ελληνικού οικοσυστήματος νεοφυούς επιχειρηματικότητας, το οποίο έκανε μερικά σημαντικά βήματα εμπρός. Παρότι μπορεί κανείς να αναφερθεί σε πλήθος εξαγορών, επενδύσεων και άλλων συναλλαγών και οροσήμων για μια σειρά επιχειρήσεων, είτε ελληνικών ή ελληνικών συμφερόντων, κατά την γνώμη μου το σημαντικότερο από τα βήματα αυτά είναι η ενεργοποίηση του "Ελληνικού Δικτύου Επιχειρηματικών Αγγέλων", το οποίο συχνά θα συναντήσετε τόσο σαν HeBAN όσο και σαν Hellenic Angels.

Ελληνικό Δίκτυο Επιχειρηματικών Αγγέλων

Τι είναι οι 'επιχειρηματικοί άγγελοι'; Κατά βάση πρόκειται για ιδιώτες οι οποίοι έχουν καταφέρει να αποκομίσουν κάποια υπεραξία από επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και επιθυμούν να επανεπενδύουν τμήμα αυτής της υπεραξίας σε τρίτες, νέες επιχειρήσεις. Κατά κανόνα μια επένδυση τέτοιου τύπου δεν έχει αυστηρά οικονομικά κριτήρια - χωρίς να σημαίνει πως ο επιχειρηματικός άγγελος δεν προσβλέπει σε αποδόσεις - αλλά επιπλέον των οικονομικών αποδόσεων επιτρέπει στον 'άγγελο' να παραμείνει ενεργός στο επιχειρηματικό πεδίο, να μεταλαμπαδεύσει την εμπειρία και την τεχνογνωσία του καθώς επίσης και να αξιοποιήσει το δίκτυο επαφών που έχει αναπτύξει.

Ο ιδρυτής των Italian Angels for Growth περιέγραφε τον angel investor σαν τον 'παππού της επιχείρησης' - χωρίς να έχει να κάνει σε τίποτα με την ηλικία του: Εννοείται πως θα δώσει κάποια χρήματα για το εγχείρημα, πολύ περισσότερο όμως θα είναι πάντα εκεί για να συμβουλέψει και να βοηθήσει με όποιον τρόπο μπορεί, έχοντας τις αυθεντικότερα καλές προθέσεις με την εταιρεία!

Ο λόγος που η ίδια η ύπαρξη ενός τέτοιου δικτύου έχει καθοριστική σημασία για ένα συγκεκριμένο επιχειρηματικό οικοσύστημα - εν προκειμένω το ελληνικό - είναι διότι φανερώνει ότι αφενός μεν υπάρχει κρίσιμη μάζα ιδρυτών που έβγαλαν κάποια χρήματα (κατά κύριο λόγο) ως επιχειρηματίες σε startups, αφετέρου δε ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι αυτοί δεν αντιμετωπίζουν το γεγονός αυτό ως τυχαίο ούτε ως ευκαιριακό, οπότε και σπεύδουν να επανεπενδύουν τμήμα του μερίσματος τους σε άλλους ιδρυτές νεοφυών επιχειρήσεων.

Αυτή η ψήφος εμπιστοσύνης των ιδίων των φορέων της επιχειρηματικότητας, ούτε δεδομένη θα πρέπει να θεωρείται ούτε συναντάται συχνά σε άλλους κλάδους της οικονομίας. Είναι λοιπόν ένα πολύ ισχυρό σήμα ότι κάτι καλό γεννιέται στην ελληνική νεοφυή επιχειρηματικότητα.

Για την ιστορία, εάν και οι Hellenic Angels είχαν ιδρυθεί από το 2015, στις αρχές του 2022 αποφάσισαν να αλλάξουν μορφή, να αποκτήσουν πιο μαζική υπόσταση και να προχωρήσουν σε μεγαλύτερο αριθμό επενδύσεων. Τα αποτελέσματα είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά: Μέσα σε δέκα (10) μήνες έχουν περισσότερα από 50 εγγεγραμμένα μέλη, τα οποία έχουν κάνει πάνω από επτά (7) επενδύσεις, συνολικού ύψους αρκετών εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ (με τον μέσο όρο, λίγο κάτω από €100.000 ανά επένδυση, με συμμετοχή περί των οχτώ angel investors κάθε φορά).

Προκύπτει λοιπόν ένα ενδιαφέρον ερώτημα: Πόσα χρήματα θα χρειαστεί να διαθέσει κάποιος για να γίνει επιτυχημένος angel investor; 

Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Ας δούμε τα δεδομένα: 

• Το ελάχιστο ποσό συμμετοχής στις επενδύσεις του HeBAN είναι €2.500/ επένδυση. 
• Στην πράξη έχει φανεί πως ένα τόσο μικρό investment ticket (σε περίπτωση που δεν γίνεται μέσω εταιρείας ειδικού σκοπού) δημιουργεί΄διαχειριστικό φόρτο στον λήπτη της επένδυσης. Στην πράξη μπορούμε να κάνουμε υπολογισμούς με το ποσό των €5.000/επένδυση. 
• Η διεθνής εμπειρία λέει ότι κάποιος πρέπει να κάνει τουλάχιστον δέκα επενδύσεις (ίσως σε διάστημα μιας τριετίας) για να έχει καλές πιθανότητες απόδοσης. 
• Κάποιοι άλλοι ανεβάζουν τον αριθμό αυτό σε είκοσι, ενώ δεν λείπουν και εκείνοι που λένε πως για να είναι κάποιος full time angel investor πρέπει να έχει ένα χαρτοφυλάκιο σαράντα επενδύσεων.
• Επίσης, τίθεται και το θέμα των follow on rounds: Πρέπει ο angel investor να είναι προετοιμασμένος να βάλει (τουλάχιστον) άλλα τόσα επιπλέον στις εταιρείες που επενδύσει και "δείχνουν να πηγαίνουν καλά". 
• Πόσες θα είναι αυτές; Ίσως είναι το 30% των εταιρειών στις οποίες έκανε ένα πρώτο γύρο χρηματοδότησης. 
• Στη συνέχεια, θα χρειαστεί πιθανότατα να κάνει έναν τρίτο γύρο. Για ευκολία θα πούμε ότι θα γίνει και πάλι στο 30% εκείνων που έκανε 2ο γύρο.

Τα μαθηματικά λοιπόν διαμορφώνονται ως εξής:

1. Αρχική επένδυση σε δέκα (10) εταιρείες με ποσό €5.000/εταιρεία
2. Απαιτείται αρχικό κεφάλαιο ίσο με €50.000
3. Σε τρεις εξ αυτών, θα κάνει και δεύτερο γύρο επένδυσης, οπότε θα χρειαστούν €30.000 επιπλέον.
4. Τέλος, σε μια εξ αυτών, θα κάνει και τρίτο γύρο επένδυσης, οπότε θα χρειαστούν ακόμα €20.000

Σημείωση: Στην πραγματικότητα τα follow on rounds είναι κατά κανόνα μεγαλύτερα από τα προηγούμενα. Αν δηλαδή στον πρώτο γύρο κάποιος μπει σε €5.000, στον δεύτερο ίσως μπει με €10.000 και στον τρίτο με €20.000 [χωρίς βεβαίως αυτό να είναι υποχρεωτικό σε καμία περίπτωση - είναι όμως επιθυμητό καθώς η επιπλέον επένδυση σε εταιρεία που δείχνει να πηγαίνει καλά μειώνει, τελικά, το συνολικό ρίσκο στο χαρτοφυλάκιο]

Αν κάποιος λοιπόν μιλήσει για ένα χαρτοφυλάκιο 10 επιχειρήσεων (που, ξαναλέω, είναι μάλλον πολύ περιορισμένο) και αν πάει για την ελάχιστη δυνατή συμμετοχή ανά επένδυση, θα πρέπει να έχει διαθέσιμα €50.000 για την αρχική επένδυση και ακόμα €50.000 για τα follow on rounds.

Αυτά τα €100.000 βεβαίως δεν χρειάζονται όλα την ίδια στιγμή. Τα πρώτα 50.000 θα χρειαστούν σε τρία με τέσσερα χρόνια και τα επόμενα €50.000 ίσως σε διάστημα δυο ή τριών επιπλέον ετών. Συνολικά δηλαδή μιλάμε για επενδύσεις σε διάστημα από πέντε (5) έως επτά (7) χρόνια.

Προκύπτει βέβαια το ερώτημα του ποσοστού που αντιπροσωπεύουν τα χρήματα αυτά στη συνολική περιουσία ενός angel investor. H βιβλιογραφία μιλά για 5% σε όσους το αντιλαμβάνονται ως μια παράπλευρη δραστηριότητα τους, που μπορεί ίσως να ανέβει στο 8% για όσους έχουν επιθετικό επενδυτικό προφίλ. Κάποιοι άλλοι βέβαια, που αυτό-χαρακτηρίζονται ως full time angel investors, συχνά ανεβαίνουν στο 15%, 20% κάποιοι "τρελοί" ακόμα και σε 30% (και μερικοί θεότρελοι, ακόμα περισσότερο!).

Πόσο θα πρέπει όμως να περιμένει κανείς για να εισπράξει την όποια υπεραξία δημιουργηθεί; Έμπειροι angel investors έλεγαν παλιότερα πως κατά μέσο όσο μεσολαβούν περίπου εννιά (9) χρόνια από την επένδυση μέχρι το πολυπόθητο exit. Πιο πρόσφατες μελέτες ανεβάζουν πια το διάστημα αυτό στα δώδεκα (12) έτη. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως πρόκειται για μια ιδιαίτερα μακροπρόθεσμη επένδυση η οποία μάλιστα έχει το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι - κατά κανόνα - δεν μπορεί να ρευστοποιηθεί νωρίτερα. Ο angel investor λοιπόν κατά βάση αξιολογεί, επενδύει και ελπίζει - κάνοντας πολυετή, συχνά υπερδεκαετή υπομονή.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ ότι εκτός από την πολυετή αναμονή που απαιτεί αλλά και την αδυναμία πρώιμης εξαργύρωσης, μια επένδυση επιχειρηματικού αγγέλου είναι και μια δραστηριότητα υψηλού ρίσκου. Η πιθανότητα οι επενδύσεις αυτές να απαξιωθούν απολύτως (δηλαδή η αξία τους να φτάσει στο 0), είναι σημαντική (και δυστυχώς, όντως συμβαίνει). 

Για αυτό ένας επίδοξος angel investor δεν πρέπει να ξεχνά τη σημαντικότερη συμβουλή: Ποτέ, μα απολύτως ποτέ, δεν επενδύουμε σε επιχειρήσεις χρήματα που τα χρειαζόμαστε για τη ζωή μας.

Επενδύουμε μόνο κέρδη, η πιθανή απώλεια των οποίων δεν θα είχε αντίκτυπο στις ουσιώδεις παραμέτρους της ζωής μας (κάτι που, παρεμπιμπτόντως, ισχύει και για την αγορά μετοχών στο χρηματιστήριο αλλά και σε πλήθος άλλων επενδυτικών προϊόντων).

Δυστυχώς βέβαια, πολλοί angel investors ενθουσιάζονται και ξεχνούν τον βασικό αυτόν κανόνα. Ας ελπίσουμε στην Ελλάδα να κατανοήσουμε την σχετική διεθνή εμπειρία και να αποφύγουμε τις κακοτοπιές.

Το βασικό μήνυμα αυτού του άρθρου είναι το εξής: Οι €5.000/εταιρεία (πολύ περισσότερο οι €2.500 που είναι το απόλυτο minimum) ακούγονται ως προσβάσιμο ποσό σε μεγάλο πλήθος ανθρώπων. Πρέπει όμως να συνυπολογιστεί η ανάγκη για μεγάλο αριθμό επενδύσεων (τουλάχιστον δέκα), η ανάγκη για επιπλέον επενδύσεις σε κάποιες από τις εταιρείας (από 80% έως 100% της συνολικής αρχικής επένδυσης) και η μεγάλη διάρκεια της από-επένδυσης: Τα κέρδη θα έρθουν, ευελπιστώντας ότι όντως θα έρθουν, μετά από 9 με 12 χρόνια.

Όλα αυτά δεν σημαίνουν πως το angel investing δεν είναι μια εξαιρετικά συναρπαστική δραστηριότητα! Κάθε άλλο: Είναι εξαιρετικό! Απλώς, οι επίδοξοι angel investors πρέπει να γνωρίζουν καλά τις παραπάνω παραμέτερους και, το κυριότερο, να έχουν κατανοήσει πως τα χρήματα δεν είναι το πιο σημαντικό που δίνουν: Οι ιδρυτές θα τους διαλέξουν για την εμπειρία, τις γνώσεις, τον ενθουσιασμό και τις γνωριμίες τους! Αυτά είναι τα βασικά που δίνει ο "επιχειρηματικός άγγελος" σε μια εταιρεία και, τα χρήματα που βάζει απλώς επιβεβαιώνουν τη σοβαρότητα του. Άρα, εκτός από τα διαθέσιμα κεφάλαια θα πρέπει να φροντίσει να έχει και διαθέσιμο χρόνο.

Δεδομένων όλων αυτών, το γεγονός ότι στη μικρή Ελλάδα μας έχουν ήδη βρεθεί 50 άτομα που έχουν γίνει μέλη ενός τέτοιου δικτύου γνωρίζοντας τα παραπάνω δεδομένα, μόνο ενθουσιασμό μπορεί να προκαλέσει για τις προοπτικές του ελληνικού οικοσυστήματος νεοφυούς επιχειρηματικότητας.

Η γενιά των αθανάτων

Ένα από τα βιβλία που διάβασα στη διάρκεια της πανδημίας (για να είμαι ακριβής, το 'άκουσα' στο audible) ήταν το Lifespan του David A. Sinclair. O διακεκριμένος αυτός βιολόγος ισχυρίζεται πως η γήρανση δεν είναι παρά μια ασθένεια η οποία, αργά ή γρήγορα θα θεραπευτεί - αφού πρώτη η επιστημονική πρόοδος μας οδηγήσει στο να καταλάβουμε πλήρως τον μηχανισμό της, ώστε πρώτα να τη θεραπεύσουμε (!) και μετά να την αναστρέψουμε (!!!).

Ισχυρίζεται λοιπόν ο Sinclair πως σε μερικά χρόνια (ίσως 15 ή 50, ή ακόμα και 200 - όχι όμως σε 1.000), θα μπορούμε να επιτυγχάνουμε τη διαρκή νεότητα και να απαλλαγούμε από τις εκφυλιστικές ασθένειες.

Πώς θα γίνει αντιληπτό αυτό; Περίπου ως εξής: Σε μερικές δεκαετίες, η επιστήμη θα έχει προοδεύσει τόσο πολύ που θα κερδίζουμε μια βδομάδα επιπλέον ζωής για κάθε μήνα που θα επιβιώνουμε. Μια, ίσως, δεκαετία αργότερα, θα κερδίζουμε δυο βδομάδες και μια παρακάτω τρεις, πάντα για κάθε μήνα επιβίωσης.

Όταν μετά από αρκετά χρόνια, ίσως σε έναν αιώνα από τώρα, που όμως είναι σχεδόν "μια αναπνοή" σε ιστορική κλίμακα, φτάσουμε να κερδίζουμε τέσσερις εβδομάδες για κάθε μήνα επιβίωσης, τότε πραγματικά θα συμβεί κάτι πρωτόγνωρα ενδιαφέρον: Θα γραφτεί η συνέχεια στο Έπος του Γκιλγκαμές, ο άνθρωπος θα είναι κοντά στο να κερδίσει την αθανασία.

Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως θα εκλείψει ο θάνατος. Κάθε άλλο. Άνθρωποι θα σκοτώνονται σε ατυχήματα, ίσως και σε πολέμους, ενώ πάντα μπορεί να εμφανίζονται νέες θανατηφόρες ασθένειες που θα πέρνει λίγο καιρό μέχρι να αντιμετωπιστούν. Έχοντας όμως αντιμετωπίσει τη θανατηφόρο νόσο που φέρουμε όλοι μας, τη γήρανση, η ανθρώπινη κοινωνία θα βρεθεί σε μια, το επαναλαμβάνω, πρωτόγνωρη κατάσταση.

Είναι βέβαιο πως όσοι διαβάζουν τώρα αυτό το άρθρο, πολύ περισσότερο τα εκατομμύρια των αναγνωστών του Lifespan, δεν θα προλάβουν να το ζήσουν αυτό. Ούτε ίσως τα παιδιά μας. Τα εγγόνια μας όμως, σίγουρα δε τα εγγόνια των εγγονών μας, θα έχουν στη διάθεσή τους πρωτόγνωρη γνώση για τη φύση της ίδιας της ζωής και θα μπορέσουν να κάνουν τις παρεμβάσεις που χρειάζεται ώστε όχι μόνο ένας άνθρωπος να επιβιώνει 150 ή και 200 χρόνια αλλά να έχει και ένα εξαιρετικό επίπεδο ζωής.

Αυτό βέβαια θα πυροδοτήσει μια ακόμα σειρά από πρωτόγνωρα προβλήματα, κυρίως στο κοινωνικό επίπεδο: Τίνα θα συμβεί με την οικογένεια; Θα μπορέσει ένας γάμος να αντέξει 120 χρόνια; Πως θα είναι να συνυπάρχουν - παραμένοντας δραστήριες - πέντε ή έξι συνεχόμενες γενιές; Θα υπάρχει ασφαλιστικό σύστημα; Η επιμήκυνση της ζωής θα κάνει τους ανθρώπους πιο προοδευτικούς, καινοτόμους και αισιόδοξους ή μήπως θα τρέψει την κοινωνία σε συντηρητικές, ακόμα και σε αντιδραστικές κατευθύνσεις;

Η απάντηση είναι πως ουδείς γνωρίζει. Ένας τρόπος υπάρχει μόνο να μάθουμε: Να το επιχειρήσουμε, να προχωρήσουμε μπροστά και να μας απαντήσει η ίδια η ζωή.

Όσο κι αν αφήνει μια πικρή γεύση η συνειδητοποίηση ότι η τεράστια αυτή πρόοδος κατά κύριο λόγο αφορά όσους έπονται ημών, σήμερα, την Πρωτοχρονιά του 2023, δεν μπορούμε παρά να νιώσουμε δέος για το που έχει ήδη φτάσει το ανθρώπινο είδος και πόσες δυνατότητες ανοίγονται για την ανθρωπότητα τα επόμενα χρόνια.

Σε πολύ πρακτικό επίπεδο, την επόμενη φορά που θα συναντήσουμε έναν επιστήμονα που κάνει αληθινή έρευνα σε οποιονδήποτε τομέα, ας του πούμε ένα μεγάλο και ειλικρινές ευχαριστώ! Η δυνατότητα απόκτησης νέας γνώση είναι τελικά ή πλέον καθοριστική ποιότητα του ανθρώπου.