Η Κοιτίδα της Επιστήμης Υπολογιστών στην Ελλάδα

Τα σύμβολα λένε πολλά για έναν οργανισμό. Δεν είναι απλώς διακοσμητικά στοιχεία, αλλά αντανάκλαση της βαθύτερης κουλτούρας και των αξιών του. Βλέποντας στον τοίχο της κεντρικής αίθουσας του Τμήματος Επιστήμης Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Κρήτης τις μορφές του Alan Turing και της Ada Lovelace, ένιωσα πως η επιλογή αυτή συμπυκνώνει ό,τι καλύτερο αντιπροσωπεύει το Τμήμα: σεβασμό στην επιστήμη, ιστορική αυτογνωσία και ανοιχτό πνεύμα.

Ο Turing, ο άνθρωπος που έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης Πληροφορικής και συνέβαλε αποφασιστικά στη νίκη κατά του ναζισμού, και η Lovelace, κόρη του Λόρδου Βύρωνα και πρώτη που συνέλαβε την έννοια του προγράμματος για μηχανή υπολογισμού, εκπροσωπούν μαζί τη δημιουργική σύνθεση λογικής και φαντασίας. Εκείνος, ο αυστηρός στοχαστής της μηχανικής νοημοσύνης· εκείνη, η οραματίστρια που διείδε την ποίηση μέσα στους αλγορίθμους.

Δεν είναι τυχαίο που ένα ελληνικό πανεπιστήμιο επέλεξε να τιμήσει ακριβώς αυτούς τους δύο. Με αυτή την εικόνα, το Τμήμα Επιστήμης Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Κρήτης δεν τιμά μόνο δύο κορυφαίους επιστήμονες, αλλά και την ίδια την έννοια της επιστημονικής περιέργειας, της ελευθερίας της σκέψης και της πνευματικής ισότητας. Και αυτό, πράγματι, είναι ένας από τους λόγους που το καθιστούν το κορυφαίο στο είδος του στη χώρα μας.

Η σκιά της οπλοκατοχής στην Κρήτη

Συχνά λέω στους φίλους μου πως ‘είμαι Αρβανίτης στο αίμα και Κρητικός στο πνεύμα’. Τα φοιτητικά μου χρόνια στο Ηράκλειο με επηρέασαν καθιστικά, θα έλεγα ότι διαμόρφωσαν την προσωπικότητα μου. Η Κρήτη έχει ένα μεγαλείο που κάθε άνθρωπος οφείλει να γνωρίσει.

Όπως οτιδήποτε στον κόσμο μας η Κρήτη έχει κι αυτή δύο πρόσωπα, ένα φωτεινό και ένα σκοτεινό. Σήμερα όλη η Ελλάδα είδε το σκοτεινό της πρόσωπο και όλοι εμείς οι Κρητικοί, είτε στο αίμα ή στο πνεύμα, λυπηθήκαμε πολύ.

Τα τραγικά γεγονότα στα Βορίζα Ηρακλείου φέρνουν ξανά στο φως ένα πρόβλημα που όλοι γνωρίζουμε αλλά λίγοι τολμούν να αντιμετωπίσουν: τη διαδεδομένη οπλοκατοχή στη μεγαλόνησο.

Το φαινόμενο αυτό, που συχνά βαφτίζεται «παράδοση», δεν έχει καμία σχέση με την αυθεντική κρητική λεβεντιά — εκείνη που σήμαινε αξιοπρέπεια, αυτοσυγκράτηση και ευθύνη, όχι επίδειξη δύναμης.

Η οπλοκατοχή δεν εκφράζει ανδρεία αλλά ανασφάλεια· δεν δείχνει θάρρος, αλλά θρασυδειλία. Ο πραγματικά δυνατός άνθρωπος δεν χρειάζεται όπλο για να επιβληθεί ή να προστατευθεί.

Όσοι κρατούν όπλα στο όνομα της «τιμής» προσβάλλουν την ίδια την ιστορική και ηθική παράδοση του νησιού, που υπήρξε πάντοτε σύμβολο ελευθερίας, όχι αυθαιρεσίας.

Η ανοχή απέναντι σε αυτή την κουλτούρα έχει επιτρέψει την εξάπλωσή της σε όλη τη χώρα, συνδεόμενη πλέον άμεσα με την άνθιση του οργανωμένου εγκλήματος. Η πολιτεία και η κοινωνία οφείλουν να το αντιμετωπίσουν ως κορυφαία προτεραιότητα. Η Κρήτη —και η Ελλάδα συνολικά— αξίζουν μια εποχή όπου η λεβεντιά μετριέται με νηφαλιότητα, αξιοπρέπεια και σεβασμό προς τον άνθρωπο, όχι με σφαίρες.

Ο Επίκουρος για τον έρωτα και τη φιλία

Ο έρωτας γοητεύει, μα επίσης παγιδεύει.

Το γνώριμο σχήμα —πόθος, μέθη, εκπλήρωση, και ύστερα ζήλεια ή πλήξη— αφήνει πίσω του μια λεπτή ανησυχία. Δεν είναι «κακός» καθαυτό· είναι όμως ασταθής, γιατί τρέφεται από την έλλειψη και φωτίζεται από τον φόβο της απώλειας. Κι αν κοιτάξουμε βαθύτερα, πίσω από την απώλεια παραμονεύει ο πρωταρχικός φόβος: ο φόβος του θανάτου. Γι’ αυτό ο Επίκουρος τον κατατάσσει στις μη αναγκαίες ηδονές: πρόσκαιρη απόλαυση, χωρίς συνεισφορά στη γαλήνη.

Η ευδαιμονία για τον Επίκουρο δεν μετριέται με εξάρσεις, αλλά με αταραξία. 

Η «τετραφάρμακος» δείχνει την κατεύθυνση: ἄφοβον ὁ θεός, ἀνύποπτον ὁ θάνατος, τ’ ἀγαθὸν εὔκτητον, τὸ δεινὸν εὐεκκαρτέρητον. Όταν ο θάνατος «οὐδέν πρὸς ἡμᾶς», ατονεί κι η ρίζα της ανησυχίας που κάνει τον εραστή να προσκολλάται, να ζητά κατοχή, να αγωνιά. Τότε ο έρωτας μπορεί να υπάρξει πιο ήρεμος, ως αγαθό που δεν σφετερίζεται τον νου.

Εδώ αναδεικνύεται η φιλία: 

Ο Επίκουρος την υμνεί ως το σταθερότερο στήριγμα της ανθρώπινης ζωής: «χορεύει ολόγυρα στην οικουμένη, καλώντας μας να ξυπνήσουμε για χάρη της ευτυχίας». Η φιλία δεν υπόσχεται αθανασία ούτε ζητά εγγυήσεις· προσφέρει ασφάλεια χωρίς κατοχή, χαρά χωρίς άγχος, αμοιβαιότητα χωρίς σκιά. Είναι ο τόπος όπου ο άνθρωπος παύει να διαπραγματεύεται με το κενό και αρχίζει να νοηματοδοτεί συνειδητά τον βίο του.

Ο Επίκουρος δεν κηρύσσει αποχή, αλλά μέτρο και καθαρότητα: πρώτα οι αναγκαίες συνθήκες του σώματος και του βίου —η «γαστρός ἡδονή» ως βάση ηρεμίας— κι έπειτα οι επιλογές που συντηρούν την αταραξία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο έρωτας αξίζει όταν δεν αναζωπυρώνει τον υπαρξιακό πανικό· όταν, φωτισμένος από τη φιλία, γίνεται σχέση ελευθερίας.

Ίσως λοιπόν ο έρωτας να είναι η αρχή της φλόγας και η φιλία η διάρκειά της. Ο πρώτος μας συγκλονίζει, η δεύτερη μας γαληνεύει. Κι αν έχουμε πράγματι μία ζωή, τότε το ζητούμενο δεν είναι η παράταση της ταραχής, αλλά η καλλιέργεια εκείνης της ήρεμης χαράς που κάνει την τελευταία ημέρα —όπως έγραψε ο ίδιος ο φιλόσοφος— «ευτυχισμένη». Σ’ αυτή την υπέροχη ισορροπία, ο έρωτας βρίσκει το μέτρο του και η φιλία το αληθινό της μεγαλείο.

Τι γιορτάζουμε την 28η Οκτωβρίου;

Έκπληκτος έμαθα πως τα παιδάκια πια την 28η Οκτωβρίου μαθαίνουν ότι γιορτάζουμε τις “μέρες ελευθερίας”. Έγινα έξαλλος, το ομολογώ. Όχι, δεν γιορτάζουμε απλώς την ελευθερία, ούτε μια αόριστη “ανθρώπινη αξία”.

Γιορτάζουμε μια χρυσή σελίδα της ελληνικής ιστορίας — τότε που ένα μικρό έθνος στάθηκε όρθιο απέναντι στον φασισμό. Μια στιγμή όπου η αξιοπρέπεια νίκησε τον φόβο, και η ψυχή ενός λαού έγινε η πρώτη μεγάλη ρωγμή στο σκοτάδι που σκέπαζε την Ευρώπη.

Όπως το έλεγε ο μεγάλος δάσκαλος Μιχάλης Χαραλαμπίδης:

«Τα camicia nera σκίστηκαν στην Πίνδο», ανοίγοντας τον δρόμο για όλους τους λαούς που θα ακολουθούσαν.

Αυτό γιορτάζουμε την 28η Οκτωβρίου — την αρχή της ευρωπαϊκής Αντίστασης. Την απόφαση ενός λαού να μην υποκύψει. Την επιλογή του ανθρώπου απέναντι στο τέρας.

Κι όμως, μέσα στη σύγχυση των καιρών, κινδυνεύουμε να σβήσουμε το νόημα αυτής της μέρας μέσα σε μια πολιτικά “ουδέτερη” γλώσσα. Η παιδεία, αντί να διδάσκει την αλήθεια, συχνά την εξομαλύνει — για να μην ενοχλεί. Μα έτσι ξεθωριάζει η ιστορική μνήμη· κι όπου η μνήμη ξεθωριάζει, η ελευθερία καταντά λέξη χωρίς ρίζες.

Αυτό πρέπει να μάθουν τα παιδιά μας: πως η 28η Οκτωβρίου δεν είναι “ημέρα ελευθερίας”, αλλά ημέρα Αντίστασης. Πως είτε άνθρωπος θα γίνεις, είτε φασίστας. Και πως ο άνθρωπος γεννιέται πραγματικά μόνο τη στιγμή που λέει το δικό του ΟΧΙ.

Επιστρέφοντας στην Πολιτική μέσα από τα βιβλία

Μοιράζομαι παρακάτω την παρέμβασή μου στο διήμερο εκδηλώσεων μνήμης του Μιχάλη Χαραλαμπίδη με τίτλο «Εἶσαι τοῦ Ρήγα Φερραίου παιδί!», στις 28 και 29 Μαρτίου 2025.

Μιλώ για την περιφερειακή ανάπτυξη, για την επικαιρότητα της σκέψης του Μιχάλη Χαραλαμπίδη, την ηθική υποχρέωση που έχουμε απέναντί του όπως και για την ανάγκη κινητοποίησης. Κινητοποίησης που πρέπει να ξεκινήσει μέσα από την γνώση, μέσα από το διάβασμα των βιβλίων. 

Ένα νέο πολιτικό κίνημα, πολιτικό με την αυθεντική και όχι με την κυρίαρχη μεν, εκφυλισμένη δε έννοια του όρου, για να έχει λόγο ύπαρξης, οφείλει πρώτα και κύρια να είναι μορφωτικό. 

Το μνημειώδες συγγραφικό έργο του Μιχάλη Χαραλαμπίδη, πέρα από το λαμπρό προσωπικό του παράδειγμα, αποτελεί την απαραίτητη πυξίδα που θα δείξει τη διαδρομή της γέννησης του νέου αυτού κινήματος.

Προς μια παιδεία αυτοπεποίθησης: Η τραγωδία της «αγγλόφωνης» εκπαίδευσης

Τι τραγωδία και τι ειρωνία μαζί: η χώρα που χάρισε στον κόσμο τη γλώσσα της λογικής και της ποίησης, να θεωρεί σήμερα «πλεονέκτημα» την εκπαίδευση σε μια ξένη γλώσσα. Γενιές παιδιών που θα μπορούσαν να μιλούν και να γράφουν άπταιστα ελληνικά, τελικά μετά βίας τη συλλαβίζουν. Είναι μια ασύλληπτη καταστροφή — όχι απλώς γλωσσική, αλλά πολιτισμική και κοινωνική.

Η ελληνική γλώσσα δεν είναι απλώς εργαλείο επικοινωνίας· είναι τρόπος σκέψης. Πάνω της χτίστηκαν οι έννοιες της ελευθερίας, της αρετής και της δικαιοσύνης. Και δεν είναι υπερβολή να πούμε πως υπήρξε η πρώτη πραγματικά παγκοσμιοποιημένη γλώσσα. Από την Αλεξάνδρεια ως τη Βακτρία και από τη Συρία ως την Κάτω Ιταλία, η κοινή ελληνική —η lingua franca του αρχαίου κόσμου— υπήρξε το όχημα του λόγου, της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Στους αιώνες που ακολούθησαν, από αυτήν δανείστηκαν δεκάδες γλώσσες, μεταφέροντας στην παγκόσμια σκέψη τις ρίζες των ελληνικών εννοιών. Κι όμως, σήμερα, εμείς οι ίδιοι τη θεωρούμε σχεδόν βάρος.

Δεν έχω τίποτα εναντίον των αγγλικών· είναι απαραίτητα, όπως και κάθε ξένη γλώσσα. Το πρόβλημα αρχίζει όταν τα μετατρέπουμε από μέσο γνώσης σε υποκατάστατο ταυτότητας. Δεν θέλουμε απλώς να μάθουμε αγγλικά· θέλουμε να γίνουμε αγγλόφωνοι, λες και η μίμηση μιας άλλης κουλτούρας θα μας εξαγνίσει από την αμηχανία μας απέναντι στη δική μας. Αυτό όμως είναι το μεγαλύτερο ψέμα — και η πιο ύπουλη μορφή αλλοτρίωσης.

Όταν ένας λαός χάνει την αυθεντική του φωνή, υποτάσσεται χωρίς να το καταλάβει. Είναι το μαρτύριο της ψεύτικης ταυτότητας: το να πιστεύεις πως γίνεσαι «σύγχρονος» ενώ στην πραγματικότητα αποκόβεσαι από τον εαυτό σου. Ο Antonio Gramsci το είχε περιγράψει εύστοχα έναν αιώνα πριν: καμία εξουσία δεν είναι σταθερή χωρίς πολιτισμική ηγεμονία. Και η ηγεμονία αυτή δεν επιβάλλεται με τη βία — επιβάλλεται με τη γλώσσα, με τα πρότυπα, με το τι θεωρούμε «κανονικό». Όλοι οι λαοί που βίωσαν πολιτισμική υποταγή σε μεγάλες δυνάμεις πέρασαν αυτήν την οδυνηρή φάση — την ψευδαίσθηση ότι η σωτηρία βρίσκεται στην αντιγραφή. Κι όμως, καμία μίμηση δεν φέρνει ελευθερία· μόνο η δημιουργική αυτοπεποίθηση το κάνει.

Το αποτέλεσμα είναι γνωστό: παιδιά που αδυνατούν να διατυπώσουν ολοκληρωμένη σκέψη, γιατί η γλώσσα τους έχει περιοριστεί σε λεξιλόγιο επιβίωσης. Κι όταν περιορίζεται η γλώσσα, φτωχαίνει και η σκέψη. Όπως σημείωνε ο Robert Reich στο The Common Good, η παιδεία είναι η βάση της κοινωνικής συνοχής· όταν χάνεται η κοινή γλώσσα, χάνεται και η κοινή πραγματικότητα.

Η «αγγλόφωνη» φρενίτιδα είναι, στην ουσία, η νέα μορφή ταξικότητας. Γιατί ποιοι μπορούν να τη χρηματοδοτήσουν; Οι λίγοι. Οι υπόλοιποι αρκούνται σε ένα δημόσιο σχολείο που έχει αφεθεί στην τύχη του. Έτσι, η γλωσσική ανισότητα έρχεται να προστεθεί στις κοινωνικές, ολοκληρώνοντας την απαξίωση της δημόσιας παιδείας — αυτής που κάποτε αποτελούσε τον πυρήνα της κοινωνικής κινητικότητας.

Αν τα παιδιά αντιλαμβάνονταν τι κακοποίηση υφίστανται, θα επαναστατούσαν. Μα το χειρότερο είναι πως ούτε το συνειδητοποιούν — κι αυτό είναι ευθύνη δική μας. Γιατί η γλώσσα, όπως ο αέρας και το φως, δεν ανήκει σε κανέναν· είναι κοινό αγαθό. Όποιος την υποτιμά, υπονομεύει το ίδιο του το μέλλον.

Σκοπός της εκπαίδευσης δεν είναι να παράγει άψογους μιμητές, αλλά ανθρώπους με αυτοπεποίθηση. Να μαθαίνουν να στέκονται ισότιμα στον κόσμο, με σεβασμό προς όλους αλλά και χωρίς να νιώθουν κατώτεροι απέναντι σε κανέναν. Η πραγματική παιδεία καλλιεργεί τη βεβαιότητα ότι μπορείς να συμμετέχεις στο παγκόσμιο γίγνεσθαι χωρίς να απαρνηθείς τον εαυτό σου· ότι μπορείς να συνομιλείς, όχι να υποτάσσεσαι.

Η λύση δεν βρίσκεται σε «διεθνοποιημένα» προγράμματα. Βρίσκεται στη βαθιά επανεκτίμηση της παιδείας ως κοινωνικού δεσμού. Να ξαναγίνει η γλώσσα μας πηγή υπερηφάνειας και χαράς· όχι εργαλείο εξετάσεων, αλλά μέσο έκφρασης και δημιουργίας. Να εμπιστευθούμε το δημόσιο σχολείο, να στηρίξουμε τους δασκάλους, να δείξουμε ενδιαφέρον.

Αν θέλουμε πραγματικά μια Ελλάδα που να στέκεται ισότιμα στον κόσμο, πρέπει πρώτα να ξαναβρούμε τη φωνή μας. Να μάθουμε ξένες γλώσσες για να επικοινωνούμε με τους άλλους — χωρίς να πάψουμε να μιλάμε ουσιαστικά με τον εαυτό μας. Γιατί η πρόοδος δεν είναι να αρνηθείς ποιος είσαι· είναι να μπορείς να πεις ποιος είσαι, καθαρά και με αυτοπεποίθηση.

Μῆτις — Η θεά της επιχειρηματικότητας

Σήμερα το πρωί διάβαζα ένα πολύ ωραίο βιβλίο με τίτλο «Το εγκώμιο της απραξίας» του Φρανσουά Ζυλλιέν. Σε ένα σημείο μιλάει για μια ελληνική λέξη που λέγεται «μῆτις», η οποία χρησιμοποιούταν πριν την κλασική περίοδο.

Μου κίνησε το ενδιαφέρον διότι ο συγγραφέας δηλώνει αδυναμία να τη μεταφράσει ακριβώς· λέει πως έχει να κάνει με την αποτελεσματικότητα. Όμως δεν είναι μόνο αυτή. Μία μετάφραση - που δίνει βέβαια από τα γαλλικά - είναι η "καπατσοσύνη", όπως θα λέγαμε για έναν έμπορο.

Νομίζω όμως πως έχει πολύ μεγάλη σχέση με την επιχειρηματικότητα, τουλάχιστον όπως εγώ την αντιλαμβάνομαι. Ας ανακαλύψουμε λοιπόν εκ νέου τη Μήτιδα, σύζυγο του Δία, ο οποίος εν τέλει την …κατάπιε, ώστε να σιγουρευτεί πως θα την αφομοιώσει πλήρως!

υγ. Στα αγγλικά θα την απέδιδα περιφραστικά περίπου ως "read the room / catch the wave / go with the flow, and, eventually, thrive".