Η τελευταία και σημαντικότερη συνεισφορά του Διονύση Σιμόπουλου

Ήμουν στις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου όταν μαζί με χιλιάδες άλλα παιδιά και μεγάλους έβλεπα τακτικά ένα υπέροχο τηλεπαιχνίδι στην ΕΡΤ: Κόκκινοι γίγαντες - Άσπροι νάνοι. Το παιδικό μυαλό μου ενθουσιάστηκε, η φαντασία μου γέμισε γαλαξίες, κβάζαρ, αστέρες νετρονίων, σούπερ-νόβα και φυσικά κόκκινους γίγαντες και άσπρους νάνους. Ναι, είχε καθοριστική σημασία που από τόσο νωρίς μας έγινε σαφές ότι οι απαντήσεις για τα υπαρξιακά μας ερωτήματα βρίσκονται στην επιστήμη και όχι στα παραμύθια, είτε φολκλορικά ή θεολογικά.

Αυτή υπήρξε μια από τις πολλές δράσεις του Διονύση Σιμόπουλου, ενός σπουδαίου επιστήμονα που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας. Πολλά έχουν γραφτεί για εκείνον και το πολυσχιδές έργο του στο Πλανητάριο και αλλού. Δεν σκοπεύω να επαναλάβω ούτε να αναμασήσω όλη αυτήν την πληροφορία, η οποία τον τιμά όπως του αρμόζει.

Θέλω να σταθώ σε κάτι που μου κέντρισε το ενδιαφέρον σε κάποιες από τις τελευταίες συνεντεύξεις του, όταν μιλούσε για την ασθένειά του και το γεγονός ότι οι εξελίξεις στην ιατρική επιστήμη του επέτρεπαν να είναι ακόμα μαζί μας ενώ οι αρχικές προγνώσεις του έδιναν πολύ λιγότερο προσδόκιμο (επέτυχε τελικά πολυετή επιβίωση, έναντι αρχικής ολιγόμηνης πρόγνωσης).

Είπε λοιπόν με θάρρος ο Σιμόπουλος: "Είμαι επικούρειος, δεν φοβάμαι τον θάνατο.".

Αυτή η δήλωση, προερχόμενη από έναν κορυφαίο επιστήμονα των ημερών μας και αναφερόμενη στα λόγια του κατά πολλούς κορυφαίου φιλοσόφου της αρχαιότητας (όσο και αν το κατεστημένο προσπαθεί να τον παρουσιάσει ως 'δεύτερης γραμμής', η σχολή του Επίκουρου υπήρξε μάλλον η σπουδαιότερη της ελληνιστικής περιόδου), έχει πραγματικά τεράστια σημασία.

Τολμώ να πω ότι ο Σιμόπουλος με τη δήλωση αυτή έκανε, στη δύση της ζωής του, τη σημαντικότερη συνεισφορά του στον άνθρωπο. Γιατί; Γιατί μας θύμησε που μπορούμε να βρούμε το 'φάρμακο' για την πιο φοβερή ασθένεια, εκείνη του φόβου του θανάτου!

Είχε πει ο Επίκουρος:

Ο θάνατος ουδέν προς ημάς· το γαρ διαλυθέν αναισθητεί· το δ’ αναισθητούν ουδέν προς ημάς.

Δηλαδή:

Ο θάνατος δεν είναι τίποτε για μας, γιατί αυτό που αποσυντίθεται δεν έχει αισθήσεις και ό,τι είναι χωρίς αισθήσεις δεν είναι τίποτε για μας.

Η φράση αυτή, η σημαντικότερη ίσως της τετραφαρμάκου, είναι η πεμπτουσία της επικούρειας φιλοσοφίας. Όχι, δεν πρέπει να φοβάται κανείς τον θάνατο. Τίποτα τρομερό δεν υπάρχει σ' αυτόν, επί της ουσίας δεν υπάρχει. Επιστρέφουμε στην ανυπαρξία, στην οποία βρισκόμασταν για δισεκατομμύρια χρόνια πριν τη γέννησή μας.

Ο Επίκουρος, ο πρωτοπόρος και κορυφαίος φιλόσοφος του υλισμού, εδώ και εικοσιτρείς αιώνες μας δείνει τον δρόμο προς τη γαλήνη, την αταραξία. Μας μαθαίνει πως να ξεπεράσουμε τους μεγαλύτερους φόβους μας και πως να ζήσουμε με νόημα. Χρωστάμε όλοι ένα ολόψυχο, μεγάλο ευχαριστώ στον Διονύση Σιμόπουλο που μας το υπενθύμισε!

Επίκουρος και πνευμονογαστρικό νεύρο

Μια από τις ρήσεις που αποδίδονται στον Επίκουρο η οποία εξακολουθεί να προκαλεί θύελλα αντιδράσεων περίπου 2.300 χρόνια μετά τον θάνατο του κορυφαίου φιλοσόφου είναι η εξής: 

ἀρχὴ καὶ ῥίζα παντὸς ἀγαθοῦ ἡ τῆς γαστρὸς ἡδονή

Η φράση αυτή, που διασώθηκε από τον Αθήναιο στους Δειπνοσοφιστές (ο οποιος ήταν ορκισμένος εχθρός του Επικουρισμού), χρησιμοποιήθηκε για να χαρακτηρίσει τον Επίκουρο ως κοιλιόδουλο, έρμαιο των απολαύσεων, άνθρωπο χωρίς βαθύτερο περιεχόμενο και πνευματική υπόσταση.

Οι υπερασπιστές του Επίκουρου ανά τους αιώνες αναφέρουν, πολύ πειστικά κατά την γνώμη μου, πως πολύ απλά η γαλήνη, η αταραξία στην επικούρεια διάλεκτο, δεν μπορεί να επιτευχθεί εάν πρώτα δεν έχουν καλυφθεί οι ουσιώδεις σωματικές ανάγκες, όπως η πείνα και η δίψα, η προστασία από τα στοιχεία της φύσης και η ασφάλεια. 

Παρατίθενται μάλιστα δεκάδες σχετικές αναφορές λόγων του Επίκουρου που έλεγε πως αν έχει υγεία, ασφάλεια, ψωμί και νερό, είναι έτοιμος να παραβγεί με τον ίδιο τον Δία στην ευδαιμονία, ενώ σε άλλη περίπτωση έλεγε σε μαθητή του πως, αν του στείλει και λίγο τυρί (επιπλέον του ψωμιού και του νερού) θα μπορέσει να απολαύσει ένα πολυτελές γεύμα.

Παρότι το debate αυτό συνεχίζεται ανά τους αιώνες, νομίζω πως πια αποτελεί κοινό τόπο πως ο Επίκουρος με το ίδιο του το παράδειγμα δίδαξε το μέτρο και τον ρεαλισμό, όποτε η ηθική διάσταση του ζητήματος έχει, κατ’ εμέ, οριστικά λυθεί. 

Το θέμα γίνεται όμως πολύ πιο ενδιαφέρον αν κοιτάξουμε τις τελευταίες εξελίξεις στη σύνδεση του εντέρου με τον εγκέφαλο και συνολικά στη λειτουργία του πεπτικού μας συστήματος με την ψυχολογία. Παρότι οι σχετικές έρευνες βρίσκονται εν εξελίξει, όπως γλαφυρά προυσιάζει η Giulia Enders στο καταπληκτικό της βιβλίο «Η Κρυφή Γοητεία του Εντέρου», φαίνεται πως τα τεκταινόμενα στον πεπτικό μας σωλήνα επηρεάζουν κομβικότατα το πνεύμα μας, ίσως δε η λεωφόρος που συνδέει αυτούς τους δυο κόσμους να μην είναι άλλη από το πνευμονογαστρικό νεύρο.

Να λοιπόν που η σύγχρονη επιστήμη ακόμα μια φορά φαίνεται να δικαιώνει τον γιο του Νεοκλή και της Χαιρεστράτης. Ελάχιστοι είχαν αντιληφθεί το ήταν η «παρέγκλιση» των ατόμων μέχρι να έρθει η κβαντική φυσική και ενδεχομένως να τον δικαιώσει τον εικοστό αιώνα, όπως ήδη είχε κάνει η αστρονομία με την ταξινόμηση των γαλαξιών και πλήθος άλλων περιπτώσεων.

Όχι, σε καμία περίπτωση δεν θέλω να θεοποιήσω τον Επίκουρο - αυτό εξάλλου θα ήταν πράξη προδοσίας προς τη φιλοσοφία του. Θέλω όμως να ενώσω την φωνή μου με όλους αυτούς που ζητούν να ξαναδούμε πολύ προσεκτικά το έργο αυτού του κορυφαίου Έλληνα, το οποίο παραμένει εκπληκτικά επίκαιρο και που η σύγχρονη επιστήμη το επιβεβαιώνει διαρκώς. 

Ο Επίκουρος, ένας υλιστής, που όχι μόνο δεν πιστεύει στην αιώνια ζωή αλλά τη θεωρεί και ανούσια (ίσως και μια μορφή τιμωρίας!), μπορεί να μας βοηθήσει σήμερα να ανακαλύψουμε εκ νέου το νόημα που τόσο λείπει στη ζωή μας. 

Ίσως το πρώτο βήμα να είναι στην αναζήτηση και στην επίτευξη της «γαστρός ηδονής». Μια βαθιά αρμονία μεταξύ σώματος και πνεύματος. Αν το πετύχουμε αυτό, ίσως βρεθούμε ένα βήμα πιο κοντά στην ευδαιμονία.