Τι γιορτάζουμε την 28η Οκτωβρίου;

Έκπληκτος έμαθα πως τα παιδάκια πια την 28η Οκτωβρίου μαθαίνουν ότι γιορτάζουμε τις “μέρες ελευθερίας”. Έγινα έξαλλος, το ομολογώ. Όχι, δεν γιορτάζουμε απλώς την ελευθερία, ούτε μια αόριστη “ανθρώπινη αξία”.

Γιορτάζουμε μια χρυσή σελίδα της ελληνικής ιστορίας — τότε που ένα μικρό έθνος στάθηκε όρθιο απέναντι στον φασισμό. Μια στιγμή όπου η αξιοπρέπεια νίκησε τον φόβο, και η ψυχή ενός λαού έγινε η πρώτη μεγάλη ρωγμή στο σκοτάδι που σκέπαζε την Ευρώπη.

Όπως το έλεγε ο μεγάλος δάσκαλος Μιχάλης Χαραλαμπίδης:

«Τα camicia nera σκίστηκαν στην Πίνδο», ανοίγοντας τον δρόμο για όλους τους λαούς που θα ακολουθούσαν.

Αυτό γιορτάζουμε την 28η Οκτωβρίου — την αρχή της ευρωπαϊκής Αντίστασης. Την απόφαση ενός λαού να μην υποκύψει. Την επιλογή του ανθρώπου απέναντι στο τέρας.

Κι όμως, μέσα στη σύγχυση των καιρών, κινδυνεύουμε να σβήσουμε το νόημα αυτής της μέρας μέσα σε μια πολιτικά “ουδέτερη” γλώσσα. Η παιδεία, αντί να διδάσκει την αλήθεια, συχνά την εξομαλύνει — για να μην ενοχλεί. Μα έτσι ξεθωριάζει η ιστορική μνήμη· κι όπου η μνήμη ξεθωριάζει, η ελευθερία καταντά λέξη χωρίς ρίζες.

Αυτό πρέπει να μάθουν τα παιδιά μας: πως η 28η Οκτωβρίου δεν είναι “ημέρα ελευθερίας”, αλλά ημέρα Αντίστασης. Πως είτε άνθρωπος θα γίνεις, είτε φασίστας. Και πως ο άνθρωπος γεννιέται πραγματικά μόνο τη στιγμή που λέει το δικό του ΟΧΙ.

Επιστρέφοντας στην Πολιτική μέσα από τα βιβλία

Μοιράζομαι παρακάτω την παρέμβασή μου στο διήμερο εκδηλώσεων μνήμης του Μιχάλη Χαραλαμπίδη με τίτλο «Εἶσαι τοῦ Ρήγα Φερραίου παιδί!», στις 28 και 29 Μαρτίου 2025.

Μιλώ για την περιφερειακή ανάπτυξη, για την επικαιρότητα της σκέψης του Μιχάλη Χαραλαμπίδη, την ηθική υποχρέωση που έχουμε απέναντί του όπως και για την ανάγκη κινητοποίησης. Κινητοποίησης που πρέπει να ξεκινήσει μέσα από την γνώση, μέσα από το διάβασμα των βιβλίων. 

Ένα νέο πολιτικό κίνημα, πολιτικό με την αυθεντική και όχι με την κυρίαρχη μεν, εκφυλισμένη δε έννοια του όρου, για να έχει λόγο ύπαρξης, οφείλει πρώτα και κύρια να είναι μορφωτικό. 

Το μνημειώδες συγγραφικό έργο του Μιχάλη Χαραλαμπίδη, πέρα από το λαμπρό προσωπικό του παράδειγμα, αποτελεί την απαραίτητη πυξίδα που θα δείξει τη διαδρομή της γέννησης του νέου αυτού κινήματος.

Προς μια παιδεία αυτοπεποίθησης: Η τραγωδία της «αγγλόφωνης» εκπαίδευσης

Τι τραγωδία και τι ειρωνία μαζί: η χώρα που χάρισε στον κόσμο τη γλώσσα της λογικής και της ποίησης, να θεωρεί σήμερα «πλεονέκτημα» την εκπαίδευση σε μια ξένη γλώσσα. Γενιές παιδιών που θα μπορούσαν να μιλούν και να γράφουν άπταιστα ελληνικά, τελικά μετά βίας τη συλλαβίζουν. Είναι μια ασύλληπτη καταστροφή — όχι απλώς γλωσσική, αλλά πολιτισμική και κοινωνική.

Η ελληνική γλώσσα δεν είναι απλώς εργαλείο επικοινωνίας· είναι τρόπος σκέψης. Πάνω της χτίστηκαν οι έννοιες της ελευθερίας, της αρετής και της δικαιοσύνης. Και δεν είναι υπερβολή να πούμε πως υπήρξε η πρώτη πραγματικά παγκοσμιοποιημένη γλώσσα. Από την Αλεξάνδρεια ως τη Βακτρία και από τη Συρία ως την Κάτω Ιταλία, η κοινή ελληνική —η lingua franca του αρχαίου κόσμου— υπήρξε το όχημα του λόγου, της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Στους αιώνες που ακολούθησαν, από αυτήν δανείστηκαν δεκάδες γλώσσες, μεταφέροντας στην παγκόσμια σκέψη τις ρίζες των ελληνικών εννοιών. Κι όμως, σήμερα, εμείς οι ίδιοι τη θεωρούμε σχεδόν βάρος.

Δεν έχω τίποτα εναντίον των αγγλικών· είναι απαραίτητα, όπως και κάθε ξένη γλώσσα. Το πρόβλημα αρχίζει όταν τα μετατρέπουμε από μέσο γνώσης σε υποκατάστατο ταυτότητας. Δεν θέλουμε απλώς να μάθουμε αγγλικά· θέλουμε να γίνουμε αγγλόφωνοι, λες και η μίμηση μιας άλλης κουλτούρας θα μας εξαγνίσει από την αμηχανία μας απέναντι στη δική μας. Αυτό όμως είναι το μεγαλύτερο ψέμα — και η πιο ύπουλη μορφή αλλοτρίωσης.

Όταν ένας λαός χάνει την αυθεντική του φωνή, υποτάσσεται χωρίς να το καταλάβει. Είναι το μαρτύριο της ψεύτικης ταυτότητας: το να πιστεύεις πως γίνεσαι «σύγχρονος» ενώ στην πραγματικότητα αποκόβεσαι από τον εαυτό σου. Ο Antonio Gramsci το είχε περιγράψει εύστοχα έναν αιώνα πριν: καμία εξουσία δεν είναι σταθερή χωρίς πολιτισμική ηγεμονία. Και η ηγεμονία αυτή δεν επιβάλλεται με τη βία — επιβάλλεται με τη γλώσσα, με τα πρότυπα, με το τι θεωρούμε «κανονικό». Όλοι οι λαοί που βίωσαν πολιτισμική υποταγή σε μεγάλες δυνάμεις πέρασαν αυτήν την οδυνηρή φάση — την ψευδαίσθηση ότι η σωτηρία βρίσκεται στην αντιγραφή. Κι όμως, καμία μίμηση δεν φέρνει ελευθερία· μόνο η δημιουργική αυτοπεποίθηση το κάνει.

Το αποτέλεσμα είναι γνωστό: παιδιά που αδυνατούν να διατυπώσουν ολοκληρωμένη σκέψη, γιατί η γλώσσα τους έχει περιοριστεί σε λεξιλόγιο επιβίωσης. Κι όταν περιορίζεται η γλώσσα, φτωχαίνει και η σκέψη. Όπως σημείωνε ο Robert Reich στο The Common Good, η παιδεία είναι η βάση της κοινωνικής συνοχής· όταν χάνεται η κοινή γλώσσα, χάνεται και η κοινή πραγματικότητα.

Η «αγγλόφωνη» φρενίτιδα είναι, στην ουσία, η νέα μορφή ταξικότητας. Γιατί ποιοι μπορούν να τη χρηματοδοτήσουν; Οι λίγοι. Οι υπόλοιποι αρκούνται σε ένα δημόσιο σχολείο που έχει αφεθεί στην τύχη του. Έτσι, η γλωσσική ανισότητα έρχεται να προστεθεί στις κοινωνικές, ολοκληρώνοντας την απαξίωση της δημόσιας παιδείας — αυτής που κάποτε αποτελούσε τον πυρήνα της κοινωνικής κινητικότητας.

Αν τα παιδιά αντιλαμβάνονταν τι κακοποίηση υφίστανται, θα επαναστατούσαν. Μα το χειρότερο είναι πως ούτε το συνειδητοποιούν — κι αυτό είναι ευθύνη δική μας. Γιατί η γλώσσα, όπως ο αέρας και το φως, δεν ανήκει σε κανέναν· είναι κοινό αγαθό. Όποιος την υποτιμά, υπονομεύει το ίδιο του το μέλλον.

Σκοπός της εκπαίδευσης δεν είναι να παράγει άψογους μιμητές, αλλά ανθρώπους με αυτοπεποίθηση. Να μαθαίνουν να στέκονται ισότιμα στον κόσμο, με σεβασμό προς όλους αλλά και χωρίς να νιώθουν κατώτεροι απέναντι σε κανέναν. Η πραγματική παιδεία καλλιεργεί τη βεβαιότητα ότι μπορείς να συμμετέχεις στο παγκόσμιο γίγνεσθαι χωρίς να απαρνηθείς τον εαυτό σου· ότι μπορείς να συνομιλείς, όχι να υποτάσσεσαι.

Η λύση δεν βρίσκεται σε «διεθνοποιημένα» προγράμματα. Βρίσκεται στη βαθιά επανεκτίμηση της παιδείας ως κοινωνικού δεσμού. Να ξαναγίνει η γλώσσα μας πηγή υπερηφάνειας και χαράς· όχι εργαλείο εξετάσεων, αλλά μέσο έκφρασης και δημιουργίας. Να εμπιστευθούμε το δημόσιο σχολείο, να στηρίξουμε τους δασκάλους, να δείξουμε ενδιαφέρον.

Αν θέλουμε πραγματικά μια Ελλάδα που να στέκεται ισότιμα στον κόσμο, πρέπει πρώτα να ξαναβρούμε τη φωνή μας. Να μάθουμε ξένες γλώσσες για να επικοινωνούμε με τους άλλους — χωρίς να πάψουμε να μιλάμε ουσιαστικά με τον εαυτό μας. Γιατί η πρόοδος δεν είναι να αρνηθείς ποιος είσαι· είναι να μπορείς να πεις ποιος είσαι, καθαρά και με αυτοπεποίθηση.

Μῆτις — Η θεά της επιχειρηματικότητας

Σήμερα το πρωί διάβαζα ένα πολύ ωραίο βιβλίο με τίτλο «Το εγκώμιο της απραξίας» του Φρανσουά Ζυλλιέν. Σε ένα σημείο μιλάει για μια ελληνική λέξη που λέγεται «μῆτις», η οποία χρησιμοποιούταν πριν την κλασική περίοδο.

Μου κίνησε το ενδιαφέρον διότι ο συγγραφέας δηλώνει αδυναμία να τη μεταφράσει ακριβώς· λέει πως έχει να κάνει με την αποτελεσματικότητα. Όμως δεν είναι μόνο αυτή. Μία μετάφραση - που δίνει βέβαια από τα γαλλικά - είναι η "καπατσοσύνη", όπως θα λέγαμε για έναν έμπορο.

Νομίζω όμως πως έχει πολύ μεγάλη σχέση με την επιχειρηματικότητα, τουλάχιστον όπως εγώ την αντιλαμβάνομαι. Ας ανακαλύψουμε λοιπόν εκ νέου τη Μήτιδα, σύζυγο του Δία, ο οποίος εν τέλει την …κατάπιε, ώστε να σιγουρευτεί πως θα την αφομοιώσει πλήρως!

υγ. Στα αγγλικά θα την απέδιδα περιφραστικά περίπου ως "read the room / catch the wave / go with the flow, and, eventually, thrive".

Η παρακμή της χώρας σε ένα γράφημα

Το αναδημοσιεύω χωρίς κανένα επιπλέον σχόλιο, πέραν του ότι αποτελεί μεγάλη ντροπή για τη χώρα που διαμόρφωσε την έννοια της ‘παιδείας’ όπως σήμερα την αντιλαμβάνεται όλος ο πλανήτης.

Όποιος επιθυμεί να δει τις λεπτομέρειες μπορεί να το κάνει εδώ.

Επιχειρηματικότητα, ιδέες και γλώσσα στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης

Τι είναι μια εταιρεία;

Αξίζει πραγματικά να αναρωτηθούμε. Είναι το ΑΦΜ της ή το καταστατικό της; Μήπως είναι τα γραφεία της ή άραγε το προϊόν της;

Αν το μελετήσουμε θα καταλήξουμε πως είναι κάτι πέρα από αυτό. Είναι μια ιδέα, ένα όραμα ή ίσως μια κοινή πεποίθηση, η οποία με έναν σχεδόν μαγικό τρόπο ενώνει και συντονίζει ανθρώπους ώστε να συν-εργαστούν και να συν-δημιουργήσουν προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση.

Στο μνημειώδες έργου του ‘Sapiens’ ο Harari αναφέρει έναν παρόμοιο συλλογισμό. Όταν το διάβασα μου φάνηκε υπερβολικός, όσο όμως το σκέφτομαι και όσο αναλογίζομαι την εμπειρία, τελικά κρίνω πως έχει δίκιο.

Μια εταιρεία είναι (και αυτή) μια ιδέα.

Να προσέχουμε τις ιδέες μας λοιπόν και να φροντίζουμε να τις μοιραζόμαστε με τους σωστούς ανθρώπους, μην ξεχνώντας πως αυτός είναι τελικά ο ρόλος τους: Να υπηρετούν τον άνθρωπο.

Τέλος, ειδικά στην εποχή της αναπλαστικής τεχνητής νοημοσύνης (Gen AI), πρέπει να ξαναδούμε με μεγάλη σοβαρότητα την γλώσσα. Αν χάσουμε, ή καλύτερα αν σταματήσουμε να εξελίσσουμε την γλώσσα, θα είναι ένα μεγάλο πισωγύρισμα για την ανθρωπότητα καθότι χωρίς γλώσσα, δεν υπάρχουν (αξιόλογες) ιδέες. Αν φτάσουμε εκεί, καμιά μηχανή δεν θα μπορέσει να μας βοηθήσει.

Τώρα λοιπόν που ξεκινά η σχολική χρονιά, αν θέλετε ακούστε με: Μην σας απασχολούν οι πολλές δραστηριότητες, ούτε το απύθμενο βάθος των διαφόρων δεξιοτήτων.

Τα παιδιά μας βασικά πρέπει να μάθουν να γράφουν και να μιλάνε. Να κάνουν φυσική αγωγή και μουσική, όπως θέλει η κλασική παιδεία. Πάνω απ' όλα όμως, να διδαχτούν να αγαπάνε. Αν επιτευχθούν αυτά, η αποστολή μας ως κοινωνία θα έχει εκπληρωθεί. 

Στη γιορτή για τα 25 χρόνια της Virtual Trip

Ο Επίκουρος, πιθανότατα ο κορυφαίος των διανοητών ανά τους αιώνες, την αποκαλούσε ‘καταστηματική ηδονή’.

Ισως αυτό περιγράφει καλύτερα το βίωμα μου κατά την αποψινή γιορτή με τους συναδέλφους μου για τα 25 χρόνια από την ίδρυση της ‘εταιρείας των φοιτητών’, της Virtual Trip.

Ένα τεράστιο ευχαριστώ, μέσα απ’ την καρδιά μου, σε όλους όσους ταξιδέψαμε μαζί αυτό το τέταρτο του αιώνα!

Τέλος, μια υπόσχεση πως θα συνεχίσουμε με την ίδια ενέργεια και ενθουσιασμό για τα επόμενα 25 χρόνια, προσπαθώντας να είμαστε χρήσιμοι, να είμαστε δημιουργικοί και διαφυλάττοντας ως κόρη οφθαλμού την ανθρώπινη υπόστασή μας.