Μια συμβουλή προς του νέους δημιουργούς κάθε ηλικίας

Πρώτη μέρα του 2020 σήμερα και θα ήθελα να μοιραστώ το συμπέρασμα μιας συζήτησης που πρόσφατα είχαμε στο γραφείο όπου επιχειρήσαμε να απαντήσουμε σε ένα απλό ερώτημα: "Γιατί κάποιος να γίνει δημιουργός";

Στη δική μας ορολογία ταυτίζουμε τον δημιουργό με τον άνθρωπο που επιχειρεί, το υποκείμενο δηλαδή που πραγματώνει την οικονομία της συνεργασίας και της δημιουργικότητας, δηλώνοντας ξεκάθαρα ότι ο δρόμος της δημιουργίας, ο δρόμος του επιχειρείν, δεν είναι ποτέ μοναχικός.

Στο ιστολόγιο αυτό υπάρχει πλήθος αναφορών για την εθνική παράνοια του φροντιστηρίου. Πράγματι, πίσω από τα δυο δισεκατομμύρια ευρώ που δαπανά η ελληνική οικογένεια σε ετήσια βάση - ποσό που λίγο μειώθηκε τα χρόνια της κρίσης καθώς αντιμετωπίζεται ως 'είδος πρώτης ανάγκης' - βρίσκεται ένα ένοχο κοινωνικό συμβόλαιο που λίγο-πολύ λέει "εμείς (οι γονείς) θα πληρώσουμε (το φροντιστήριο) και εσύ (το σύστημα) θα εξασφαλίσεις τα παιδιά μας (θα τους βάλεις σε μια 'σίγουρη' δουλειά). 

Κάπως έτσι φτάσαμε να θεωρούμε τις πανελλήνιες ως μάλλον τον μόνο αξιόπιστο θεσμό της χώρας (ως αδιάβλητο) και τη μονιμότητα στο δημόσιο ως ένα θρησκευτικού τύπου ζήτημα που ουδείς τολμά να αγγίξει.

Η Ελλάδα βγήκε ολοκληρωτικά κατεστραμμένη από τον Β' ΠΠ και τον τραγικό εμφύλιο που ακολούθησε. Είναι κατανοητό που οι γενιές αυτές αξιολογούσαν τόσο ψηλά την ασφάλεια και την σταθερότητα. Δυστυχώς όμως, δεκαετίες μετά, η στρέβλωση έχει φτάσει σε ασύλληπτα επίπεδα. Φτάσαμε να δημιουργούμε γενιές ανθρώπων χωρίς αυτοπεποίθηση, που η ζωή τους όλη περιστρέφεται γύρω από το αποτέλεσμα μιας εξέτασης (πανελλήνιες). Τα φαινόμενα αδιαφορίας και μηδενισμού είναι απολύτως φυσικά επακόλουθα.

Στις συνθήκες που διαμορφώνονται το 2020 κρίνω πως η οικονομία της συνεργασίας και της δημιουργικότητας (μάλλον πια θα έβαζα και το επίθετο 'βιώσιμη' πριν το οικονομία) είναι ο καλύτερος δρόμος που μπορεί να ακολουθήσει κανείς ώστε να ζήσει μια ζωή με νόημα.

Ποιο είναι λοιπόν το σχέδιο; Ποιο το roadmap που πρέπει να έχει ένας νέος δημιουργός - σε όποια ηλικία κι αν αποφασίσει να κάνει το βήμα; Η εμπειρία μου λέει πως υπάρχουν τρια στάδια ενθουσιασμού τα οποία θα πρέπει να συνεπάρουν την ομάδα των δημιουργόν ώστε να ταξίδι τους να είναι έμπλεο νοήματος:

1. Πρώτα πρέπει να τους ενθουσιάσει το προϊόν.
2. Μετά πρέπει να τους ενθουσιάσει η ομάδα.
3. Τέλος πρέπει να τους ενθουσιάσει η κουλτούρα.

Για να ενθουσιαστεί κάποιος με το προϊόν πρέπει να υπάρχουν τρεις παράγοντες: Να λύνει ένα ουσιαστικό πρόβλημα με οικονομικά (και περιβαλλοντικά) βιώσιμο τρόπο, να έχει μεγάλη αγορά - δηλαδή οι συνάνθρωποι μας που αντιμετωπίζουν το εν λόγω πρόβλημα προς επίλυση είναι πολλοί σε αριθμό, και, το σημαντικότερο, η ανάπτυξη του προϊόντος προσφέρει στην ομάδα των δημιουργών τη χαρά της δημιουργίας. Έχει δηλαδή τεχνικό και επιστημονικό ενδιαφέρον. Η επιτυχία στη διαδικασία αυτή θα καθορίσει εάν θα γεννηθεί ένα αληθινό προϊόν που θα διαγράψει μια πορεία στην αγορά ή αν θα μείνουμε, ως συνήθως συμβαίνει, στην εκτέλεση ενός πειράματος (χωρίς βεβαίως να υπάρχει τίποτα κακό στο τελευταίο - κάθε άλλο).

Στη συνέχεια, αφού το προϊόν αναπτυχθεί επιτυχώς και αρχίσει να κάνει τα πρώτα του βήματα στην αγορά ανταποκρινόμενο με επιτυχία στις ανάγκες των χρηστών του, οι δημιουργοί σύντομα καταλαβαίνουν πως πρέπει να πλαισιωθούν από μια ομάδα συνεργατών για να μπορέσουν να ανταποκριθούν με επιτυχία στα καθήκοντα του οργανισμού που δημιουργούν. Η επιλογή των καταλλήλων ανθρώπων για τις κατάλληλες εργασίες και η δημιουργία ενός ισχυρού ομαδικού πνεύματος βασισμένου στις αρχές τις ισότητας, της διαφάνειας και της δικαιοσύνης μέσα στην ομάδα είναι αυτό που θα καθορίσει το αν η δραστηριότητα θα αναπτυχθεί και θα ωριμάσει ή θα μετατραπεί σε μια ακόμα 'χαμένη ευκαιρία'.

Έρχεται όμως μια στιγμή που οι ιδρυτές - δημιουργοί αντιλαμβάνονται πως δεν θα είναι πάντα τμήμα της συλλογικής οντότητας στην οποία έδωσαν σάρκα και οστά. Είτε οι ίδιοι θα αντιληφθούν ότι δεν έχουν πλέον άλλα να προσφέρουν οπότε θα πρέπει να κλείσουν αυτόν τον κύκλο και να ξεκινήσουν κάποιον άλλο (όπως π.χ. ο Bill Gates), ή θα μεγαλώσουν αρκετά ώστε να συνειδητοποιήσουν ότι πρέπει να αποσυρθούν (όπως π.χ. ο Ray Dalio) ή δυστυχώς κάποιους θα τους πάρει νωρίς κοντά του ο Μεγαλοδύναμος (όπως π.χ. ο Steve Jobs). Πολύ περισσότερο, πέρα από τη συνειδητοποίηση του εφήμερου της ύπαρξης των ιδίων, οι ιδρυτές - δημιουργοί σύντομα θα καταλάβουν ότι ακόμα και όλοι οι συνεργάτες που οι ίδιοι είχαν επιλέξει αρχικά μετά από κάποιο διάστημα δεν θα είναι στον οργανισμό, ακριβώς για τους ίδιους λόγους. Τι λοιπόν οριοθετεί μια ομάδα ανθρώπων που αποτελούν μια επιχείρηση, όταν κανείς από τους ιδρυτές και τους αρχικούς εργαζομένουν δεν εργάζεται πια εκεί και όταν, πιθανότατα, τα προϊόντα της εταιρείας είναι πια εντελώς διαφορετικά από αυτά που δημιούργησαν στην αρχή οι ιδρυτές;

Η κουλτούρα.

Με τη λέξη κουλτούρα αναφέρομαι σε ένα σύνολο αρχών και συμπεριφορών που καθορίζουν "πως γίνονται τα πράγματα" σε μια ομάδα. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό πόσο ισχυρή μπορεί να είναι αυτή η έννοια. Πόσο μπορεί να καθορίσει λίγο - πολύ τα πάντα σε μια επιχείρηση και, εάν έχει δημιουργηθεί σωστά, να συνεχίσει να εξελίσσεται όπως εξελίσσονται οι ίδιες οι συνθήκες στις οποίες ζει το συλλογικός οργανισμός. "Culture eats strategy for breakfast" έλεγε ένα άρθρο και δεν θα μπορούσα να συμφωνήσω περισσότερο. Ακόμα, εάν το περιεχόμενο που δίνεται στη λέξη κουλτούρα θυμίζει στον αναγνώστη κάποιας μορφής 'γενετικό κώδικα' ή DNA, πολύ καλά κάνει. Περί αυτού ακριβώς πρόκειται.

Η μεγάλη ευθύνη των δημιουργών - ιδρυτών είναι να καθορίσουν το Βήμα-0, τη γέννηση δηλαδή της κουλτούρας του οργανισμού που δημιουργούν. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο κάθε πράξη των ιδρυτών έχει τριπλό περιεχόμενο: (α) το πρακτικό/πραγματολογικό. Τι πραγματικά περιέχει και σημαίνει και που οδηγεί η κάθε πράξη, (β) το παραδειγματικό: Τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας τείνουν να αντιγράφουν τις πράξεις των ιδρυτών, ανεξάρτητα του τι λένε οι ιδρυτές προς τα μέλη της ομάδας, ακριβώς όπως τα παιδιά τείνουν να αντιγράφουν τους γονείς τους, και τέλος, (γ) το μαθησιακό: οι πράξεις ενός ιδρυτή-δημιουργού έχουν τεράστια σημασία γιατί εκείνες καθορίζουν την κουλτούρα του οργανισμού. Θα έχουν δηλαδή επίδραση στην επιχείρηση σε τεράστιο βάθος χρόνου, πολύ αργότερα από την στιγμή που οι ίδιοι οι ιδρυτές και όλοι οι συνεργάτες που εκείνοι είχαν επιλέξει έπαψαν πια να εργάζονται στην επιχείρηση.

Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πως, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τον γενετικό κώδικα, οι ικανότητες της διαρκούς μάθησης και προσαρμογής είναι εκείνες που εν τέλει θα καθορίσουν τις πιθανότητες μακροπρόθεσμης επιτυχίας του οργανισμού - Για αυτό και στην 'Ηγεσία' μαθαίνουμε πως το μοναδικό πραγματικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα μιας επιχείρησης είναι η ικανότητά της να μαθαίνει (και να προσαρμόζεται).

Στο δεύτερο βήμα παραπάνω ειπώθηκε πως η ομάδα αρχικά πρέπει να χτιστεί πάνω στις έννοιες της ισότητας, της διαφάνειας και της δικαιοσύνης. Κάποιος υποψιασμένος περί εξέλιξης των ειδών μπορεί να βρει μια αντίφαση ανάμεσα σε αυτό και στην εξελικτική οργανωσιακή προσέγγιση διαρκούς μάθησης και προσαρμογής. Πράγματι η αντίφαση αυτή υπάρχει και είναι που καθιστά την οικονομία της συνεργασίας και της δημιουργικότητας τόσο εντυπωσιακά ενδιαφέρουσα και για αυτό ο συγγραφέας του άρθρου πιστεύει πως οι δημιουργοί δεν πρόκειται να αντικατασταθούν από αλγορίθμους 'anytime soon'.

Προσωπικά δεν μπορώ να σκεφτώ κάτι περισσότερο ενδιαφέρον από το να συν-δημιουργήσω συλλογικούς οργανισμούς που θα δημιουργούν, θα μαθαίνουν και θα προσαρμόζονται σε ατέλειωτους κύλους συνεργασίας, στους οποίους αρχικά θα παίρνω μέρος μα θα συνεχίσουν να λαμβάνουν χώρα και πολύ αργότερα από εμένα - - Και όλα αυτά ενώ μέσα από τη διαδικασία αυτή βελτιώνονται σημαντικά οι ζωές των ανθρώπων που ζούνε εντός (εργαζόμενοι) αλλά και εκτός (πελάτες, προμηθευτές, κοινωνία) των οργανισμών αυτών.

Δεν μπορώ λοιπόν παρά ενθέρμως να συμβουλεύσω τους υποψήφιους δημιουργούς κάθε ηλικίας να κάνουν το μεγάλο βήμα προς την πραγμάτωση της οικονομίας της συνεργασίας και της δημιουργικότητας!

Μαζί με τις θερμότερες ευχές μου για το έτος 2020, κλείνω με το εκπληκτικό ποίημα "Για τα παιδιά" του Χαλίλ Γκιμπράν, τον πρώτο στίχο του οποίου θα μπορούσαν να παραφράσω ως "Η εταιρεία σου δεν είναι εταιρεία σου".

"Για τα Παιδιά"
Χαλίλ Γκιμπράν (1883-1931)

Τα παιδιά σου δεν είναι παιδιά σου
είναι οι γιοι και οι κόρες
της λαχτάρας της Ζωής για Ζωή.

Δημιουργούνται μέσα από εσένα,
αλλά όχι από εσένα.
Και αν και βρίσκονται μαζί σου, δεν σου ανήκουν.

Μπορείς να τους δώσεις την αγάπη σου,
αλλά όχι τις σκέψεις σου.
Αφού ιδέες έχουν δικές τους.

Μπορείς να προσπαθήσεις
να τους μοιάσεις αλλά μη γυρέψεις να τα κάνεις σαν εσένα.

Αφού οι ψυχές τους κατοικούν στο σπίτι του αύριο
που εσύ δεν πρόκειται να επισκεφτείς ούτε στα όνειρα σου.


Αφού η ζωή δεν πάει προς τα πίσω
ούτε ακολουθεί
στο δρόμο του το χθες.

Μπορείς να δίνεις μια στέγη στο σώμα τους,
αλλά όχι και στις ψυχές τους.

Είσαι το τόξο από το οποίο
τα παιδιά σου σαν ζωντανά βέλη
ξεκινάνε για να πάνε μπροστά.

Ο τοξότης βλέπει το ίχνος της τροχιάς
προς το άπειρο
και κομπάζει ότι με την δύναμή του
τα βέλη μπορούν να πάνε γρήγορα
και μακριά.

Ας χαροποιεί τον τοξότη
ο κομπασμός του.

Αφού ακόμα και αν αγαπάει το βέλος που πετάει
έτσι αγαπά και το τόξο που μένει στάσιμο.

Θέλουμε κι άλλους Γιάννηδες — Ανοίξτε τα σύνορα

Αν κάποιος έπρεπε να ιεραρχίσει τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελλάδα σήμερα, αναμφίβολα το δημογραφικό θα ήταν στην κορυφαία θέση κάθε λογικής καταγραφής. Όσο τραγικό κι αν ακούγεται, η αλήθεια είναι μια: Η χώρα πεθαίνει.

Δεν αρκεί παρά μια βόλτα σε οποιοδήποτε τμήμα της ελληνικής επαρχίας και τα συναισθήματα είναι ιδιαιτέρως αποκαρδιωτικά: Τα χωριά μας είναι άδεια, αν υπάρχουν κάτοικοι είναι λιγοστοί γέροντες, τα χωράφια είναι ακαλλιέργητα, οι υποδομές διαλυμένες.

Νομίζω πρόσφατα κυκλοφόρησαν άρθρα που λέvε ότι ο πληθυσμός της χώρας μειώνεται κατά 30.000 σε ετήσια βάση. Ας σκεφτούμε τι συνέπειες έχει αυτό στην αγορά εργασίας, στο ασφαλιστικό, στο σύστημα υγείας, στην παιδεία.

Υπάρχουν όμως πολύ χειρότερες συνέπειες που δεν φαίνονται σε πρώτη ματιά. Μια κοινωνία με αυξημένο μέσο όρο ηλικίας, είτε το θέλει ή όχι, είναι μια κοινωνία συντηρητική, μια κοινωνία φοβισμένη, μια κοινωνία που κάνει σπασμωδικές κινήσεις και άγεται και φέρεται με χαρακτηριστική ευκολία.

Είναι όρος επιβίωσης για την Ελλάδα να αντιμετωπιστεί γρήγορα και αποτελεσματικά το δημογραφικό πρόβλημα.

Ποιος είναι ο τρόπος; Τον θαυμάσαμε όλοι το καλοκαίρι στο Mundobasket της Κίνας: Ο Γιάννης Αντετοκούνμπο, ο αδερφός του ο Θανάσης, τα άλλα μέλη της οικογένειας του και οι χιλιάδες Έλληνες σαν αυτόν, ακόμα κι αν δεν έχουν τα ίδια αθλητικά προσόντα.

Γιάννης Αντετοκούνμπο: Έλληνας γίνεσαι, δεν γεννιέσαι

Να ανοίξουμε τα σύνορα λοιπόν και να προσφέρουμε ελπίδα και αγάπη στους κατατρεγμένους αυτού του κόσμου. Έλληνας γίνεσαι, δεν γεννιέσαι. Έλληνας είσαι εάν εκπαιδευτείς ελληνικά. Έλληνας είσαι εάν είσαι θιασώτης του ανθρωπισμού, της αλληλεγγύης, της επιστήμης και της λογικής.

Ο ελληνικός πολιτισμός ήταν η βάση της πρώτης παγκοσμιοποίησης. Ανθρωποι από τις ακτές του Ατλαντικού μέχρι τα βάθη της Ασίας μιλούσαν ελληνικά και ζούσαν σύμφωνα με τον ελληνικό τρόπο. Το καταφέραμε πριν πάνω από 20 αιώνες, τι ακριβώς μας φοβίζει σήμερα;

Ο Γιάννης Αντετοκούνμπο δείχνει τον δρόμο. Τον δείχνουν και χιλιάδες άλλοι Έλληνες, γιατροί, εκπαιδευτικοί, επιστήμονες και επαγγελματίες, που διαπρέπουν στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ζώντας με τον ελληνικό τρόπο. 

Ας ανοίξουμε λοιπόν τα σύνορα. Ας δώσουμε ελπίδα στους κατατρεγμένους. Ας φτιάξουμε σχολεία και νοσοκομεία αντί για άχρηστους φράχτες. Ας κερδίσουμε νέους συμπατριώτες αντί για εχθρούς. 

Έτσι θα έχουμε ζήσει και εμείς με τον ελληνικό τρόπο. Έτσι η Ελλάδα θα ανανεωθεί, θα αναβαθμιστεί και θα συνεχίσει τον λαμπρό δρόμο του ανθρωπισμού μέσα στους αιώνες.

Σε τελική ανάλυση και από ένα πρίσμα πραγματισμού που φαίνεται να είναι της μόδας τελευταία, για ποιο λόγο να παίρνει η δικτατορία της Τουρκίας τόσα κεφάλαια από την ΕΕ (σε μια καθαρά αντιδραστική πολιτική βεβαίως) και να μην τα παίρνει η Ελλάδα;

Γιατί να μην πούμε στους εταίρους μας ότι αν μας χρηματοδοτήσουν τις αναγκαίες υποδομές, πολύ ευχαρίστως να στεγάσουμε τους πρόσφυγες στην Ελλάδα, θα τους ενσωματώσουμε στην κοινωνία μας, θα τους διδάξουμε τον ελληνικό τρόπο, θα τους εμπνεύσουμε τον ανθρωπισμό και θα τους κάνουμε νέους συμπατριώτες μας;

Ποιες εταιρείες είναι scale-ups;

Πριν δύο χρόνια σε ένα εστιατόριο στο Σαν Φρανσίσκο ένας σύμβουλος επιχειρήσεων με ρώτησε "είστε μέσα στον κανόνα του 40%"; Δεν είχα ιδέα τι εννοούσε. Παρότι είναι πάντοτε άβολο να αποδεικνύεις την άγνοια σου, τον ρώτησα περί τίνος πρόκειται και εκείνος ευγενικά εξήγησε.

Το "rule of 40%" αναφέρεται σε εταιρείες οι οποίες μπορούν σχετικά εύκολα να εξαγοραστούν κι αυτό διότι τα τελευταία χρόνια το άθροισμα του ετήσιου ρυθμού ανάπτυξης και των ετήσιων κερδών προ φόρων, τόκων και αποσβέσεων είναι μεγαλύτερο ή ίσο με 40%.

Αν το σκεφτείς είναι έξυπνος κανόνας. Αξιολογεί θετικά τόσο μια εταιρεία που αναπτύσσεται με 50% καθ έτος αλλά "μπαίνει μέσα" 10% όσο και μια άλλη που αναπτύσσεται 'μόνο' με 10% αλλά έχει μια ισχυρή κερδοφορία 30% ή και περισσότερο.

Βέβαια, εξήγησε ο συνομιλητής μου, οι εταιρείες πρέπει να έχουν κάποιο ελάχιστο μέγεθος για να ισχύει ο κανόνας. Εκείνος τότε έθεσε τον πήχη στα "$10,000,000 annual recurring revenues".

Παρότι ο ορισμός αυτός απέχει πολύ από το να είναι γενικός ή αυστηρός τυπικά, νομίζω δίνει μια πολύ καλή διαισθητική αντίληψη του τι είναι ένα scale-up. Μια επιχείρηση που έχει μέγεθος και επιτυγχάνει ταυτόχρονα να αναπτύσσεται και να είναι κερδοφόρα.

Αν κοιτάξουμε την ελληνική πραγματικότητα νομίζω πως πρέπει να χαλαρώσουμε λίγο τα κριτήρια. Θα έλεγα πως αν μιλούσαμε για επιχειρήσεις λογισμικού SaaS, μια εταιρεία για να αποκαλείται scale-up ενδεχομένως να πρέπει να πρέπει να πληροί τα παρακάτω κριτήρια:

- Να καλύπτει τον κανόνα του 40%
- Να έχει annual recurring revenues ύψους €2.000.000 ή περισσότερο
- Να λειτουργεί ήδη για δύο - τρία χρόνια
- Ακόμα και να έχει ίσως 20 άτομα προσωπικό ή περισσότερα

Σίγουρα αυτά δεν είναι τυπικά / αυστηρά κριτήρια, δίνουν όμως μια καλή διαισθητική αντίληψη. Σημειώστε πως ούτε στη διεθνή ούτε στην ελληνική πραγματικότητα παίζει κανένα ρόλο η χρηματοδότηση. Scale-up σε κάνει η εμπιστοσύνη των πελατών, των προμηθευτών και των εργαζομένων. Όχι όμως των επενδυτών.

Πρέπει ακόμα να σημειώσει κανείς πως και επιχειρήσεις, τεχνολογίας ή μη, με διαφορετικό business model από το SaaS κάλλιστα μπορούν να είναι scale-ups. Αρκεί να συνδυάζουν μέγεθος, ανάπτυξη, κερδοφορία και σχετικά μακρόχρονη παρουσία.

Ποια είναι τελικά τα scale-ups στην Ελλάδα; Είναι μια ερώτηση στην οποία εργάζομαι ώστε να μπορέσω να δώσω μια σχετικά τεκμηριωμένη απάντηση. 

Δυστυχώς όμως οι επιχειρήσεις αυτές είναι ακόμα ιδιαίτερα σπάνιες — απελπιστικά λίγες θα έλεγα.

Πρέπει όμως να είμαστε αισιόδοξοι. Πριν λίγα χρόνια δεν υπήρχε σχεδόν (?) κανένα scale-up ενώ τώρα το Scale-up Greece meetup έχει ήδη φιλοξενηθεί από τρεις εταιρείες που εμπίπτουν στον ορισμό από την αρχή του 2019.

Ηδη βλέπουμε λοιπόν τα πρώτα ελληνικά scale-ups και σύντομα θα δούμε πολλά περισσότερα. Η επιτυχία της κοινότητας που πραγματώνει την οικονομία της συνεργασίας και της δημιουργικότητας προς την κατεύθυνση αυτή θα έχει τελικά καθοριστική σημασία για την πρόοδο της χώρας.

Όλοι, από τους εργαζόμενους μέχρι τους κρατικούς φορείς, χρειαζόμαστε περισσότερες, καλύτερες και αναπτυσσόμενες επιχειρήσεις. 

Επιχειρήσεις που θα δημιουργήσουν ποιοτικές θέσεις εργασίας, που θα κάνουν ξανά την Αθήνα κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου, που θα πληρώσουν φόρους και ασφαλιστικές εισφορές.

Αυτές οι επιχειρήσεις είναι τα ελληνικά scale-ups, τα οποία είναι οι πυλώνες της οικονομίας της συνεργασίας και της δημιουργικότητας.

Το Κινέζικο οικονομικό θαύμα σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στη Μεγάλη Βρετανία

Έχω την μεγάλη τύχη και τιμή να είμαι fellow του Διεθνούς Κύκλου του Ινστιτούτου Ανώτερων Σπουδών για την Καινοτομία και την Επιχειρηματικότητα (IHEIE). Σε αυτό το πλαίσιο, επισκέφτηκα πρόσφατα το Χονγκ Κονγκ, το Shenzhen και τη Σαγκάη, ως μέλος της αντιπροσωπείας του ParisΤech-PSL του IHEIE-MINES.

Το Χονγκ Κονγκ είναι μια μεγάλη πόλη που βρίσκεται στο νότο της Κίνας. Μόνο λίγοι άνθρωποι στο δυτικό κόσμο γνωρίζουν ότι το οικονομικό θαύμα της Κίνας έχει συμβεί σε μεγάλο βαθμό χάρη σε αυτή την πόλη.

Τον 19ο αιώνα, η Βρετανική αυτοκρατορία ήταν το ισχυρότερο κράτος στον κόσμο και ανάγκασε τις κινεζικές αρχές να υπογράψουν μια συνθήκη που τους παραχώρησε εκείνη την πόλη.

Πολλά χρόνια αργότερα, στη δεκαετία του 1970, το Χονγκ Κονγκ είχε γίνει ένα σημαντικό παγκόσμιο κέντρο για τον χρηματοπιστωτικό κλάδο. Μια πολύ πλούσια πόλη, που δεν διέφερε σε τίποτα από τη Νέα Υόρκη ή το Λονδίνο (για πολλούς θεωρούταν ακόμη και το σημαντικότερο οικονομικό κέντρο της εποχής).

Την ίδια στιγμή, η Κίνα περνούσε μια σημαντική οικονομική και πολιτική κρίση. Η πολιτισμική επανάσταση του Mao Zedong προκάλεσε δυστυχώς οικονομικό χάος. Πολλοί άνθρωποι πέθαναν εξαιτίας του λιμού. Μια κατάσταση που μοιάζει με εκείνες που έχουμε δυστυχώς συνηθίσει να βλέπουμε στην περιοχή της Κεντρικής Αφρικής.

Τότε ήταν που η μεγάλη χώρα της Ασίας απέκτησε έναν νέο ηγέτη μετά τον θάνατο του Mao. Ήταν ο Deng Xiaoping. Ο νέος ηγέτης της Κίνας ανέλαβε την ευθύνη να ηγηθεί της χώρας υπό πολύ δύσκολες συνθήκες και λέγοντας μια φημισμένη φράση: «η φτώχεια δεν είναι σοσιαλισμός, ο πλούτος είναι ένδοξος».

Πήρε τότε την απόφαση να δημιουργήσει μια ειδική οικονομική ζώνη, όπου η Κίνα θα προσπαθούσε να αλλάξει το οικονομικό σύστημα χωρίς να αλλάξει το πολιτικό σύστημα. Η πολιτική γνωστή ως "ένα κράτος, δύο συστήματα".

Η επιλογή της γεωγραφικής θέσης αυτού του πειράματος - της πρώτης ειδικής οικονομικής ζώνης - ήταν απλή: δίπλα στη μοναδική μεγάλη καπιταλιστική πόλη που συνορεύει με την Κίνα: το Χονγκ Κονγκ.

Έτσι, αποφασίστηκε ότι Shenzhen, ένα μικρό ψαροχώρι  δύο χιλιάδων κατοίκων το 1978, θα ήταν ο τόπος ενός από τα μεγαλύτερα κοινωνικά και πολιτικά πειράματα του 20ου αιώνα. Το Shenzhen έγινε η πρώτη πόλη που δοκιμάστηκε η αρχή "μία χώρα, δύο συστήματα".

Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτό το πείραμα ήταν πολύ επιτυχημένο. Με την απόφαση αυτή του Deng, η Κίνα έχει κάνει τεράστια άλματα οικονομικής ανάπτυξης. Πριν από σαράντα χρόνια, εκατοντάδες άνθρωποι λιμοκτονούσαν. Επί του παρόντος, η ίδια χώρα είναι η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο και σύντομα η πρώτη, φαίνεται.

Πώς συνέβη αυτό; Σίγουρα χάρη στο Χονγκ Κονγκ, χάρη στο Ηνωμένο Βασίλειο! Πώς έγινε αυτό; Σίγουρα παρέχοντας μια κρίσιμη τεχνογνωσία με τη μορφή συμβάσεων outsourcing. 

Βλέπετε, οι εταιρείες του Χονγκ Κονγκ είχαν πραγματοποιήσει τεράστιες επενδύσεις στο Shenzhe βλέποντας μια τεράστια επιχειρηματική ευκαιρία. Η επένδυση αυτή προφανώς δημιούργησε τεράστια κέρδη για τις εταιρείες αυτές, λόγω του πολύ χαμηλού κόστους παραγωγής, αλλά αργότερα αυτή η διαδικασία έδωσε πολλή τεχνογνωσία στις κινεζικές εταιρείες και στη βάση αυτή μπορούν τώρα να δημιουργήσουν τη δική τους αυθεντική τεχνογνωσία.

Μια διάσημη μαρξιστική φράση λέει ότι "οι καπιταλιστές θα σας πουλήσουν το σχοινί με το οποίο θα τους κρεμάσετε". Στο σημερινό οικονομικό πλαίσιο, και ίσως και γεωπολιτικό, αυτό ακριβώς συνέβη με το Χονγκ Κονγκ, το Ηνωμένο Βασίλειο, τον δυτικό κόσμο και την Κίνα. 

Η διεθνής καπιταλιστική οικονομία πούλησε στην Κίνα την τεχνογνωσία, επιτυγχάνοντας τεράστια κερδοφορία βραχυ- και μακρο-πρόθεσμα, δίνοντας όμως τελικά τη δυνατότητα στην ασιατική χώρα να κυριαρχήσει στην παγκόσμια οικονομία. 

Το Χονγκ Κονγκ κατά κάποιο τρόπο «μπόλιασε» την Κίνα και δημιούργησε έναν οικονομικό γίγαντα. Υπ' αυτήν την έννοια, η Κίνα χρωστά την τεράστια ανάπτυξη της στη Μεγάλη Βρετανία — τουλάχιστον στην απληστία της. Κανείς δεν είχε σκεφτεί τις μακροπρόθεσμες οικονομικές και πολιτικές συνέπειες. Τις ζούμε τώρα, αλλά είναι αρκετά αργά.

Βλέπετε, η Κίνα δεν είναι πλέον ο αδύναμος κρίκος στη διεθνή οικονομία. Το 2018, η οικονομία της Shenzhen ξεπέρασε εκείνη του Χονγκ Κονγκ, ενώ το 1978 η οικονομία της Shenzhen δεν υπήρχε καν.

Υπάρχει πια μια πολύ σοβαρή πιθανότητα ο 21ος αιώνας να είναι αυτός της κινεζικής κυριαρχίας. Στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ πρέπει να ξεπεράσουμε τα σχετικά στερεότυπα (ίσως και τις ψευδαισθήσεις) και να δούμε πως θα διατηρήσουμε λόγο στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. 

«Να είχαμε έναν Έλληνα Ερντογάν»

Φαντάζομαι δεν είμαι ο μόνος Έλληνας που έχει ακούσει από συμπολίτες τους την απίστευτη φράση «μακάρι να είχαμε έναν Έλληνα Ερντογάν».

Ας μην μιλήσουμε για τη δημοκρατία, για το κράτος δικαίου. Ας μην μιλήσουμε για το εμπόριο των προσφύγων. Ας μην μιλήσουμε για τη Συρία και τη ξεδιάντροπη σχέση με το Ισλαμικό Κράτος. Ας μην μιλήσουμε για το δήθεν «πραξικόπημα» που χρησιμοποιείται για την επιβολή μιας στυγνής δικτατορίας.

Όχι. Ας μείνουμε μόνο στο παρακάτω γράφημα.

To γράφημα λέει κάτι απλό: Πριν πέντε χρόνια, με ένα ευρώ κάποιος έπαιρνε λιγότερες από 2,5 τουρκικές λίρες. Σήμερα, με το ίδιο ευρώ, παίρνει περισσότερες από 5.

Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι ο Τούρκος εργαζόμενος που το 2013 έπαιρνε το ισοδύναμο των €1.000, σήμερα ο ίδιος μισθός σε τουρκικές λίρες αναλογεί σε λιγότερα από €500.

Είναι πράγματι εντυπωσιακά επιτυχημένος για την ίδια του την χώρα ο Ερντογάν... 

Το Ισραήλ και η απόλυτη ανάγκη του εθνικού μας branding

Ο Πρόεδρος του Ισραήλ είπε χθες, Δευτέρα 29/1/2018, κατά την επίσκεψη του στην Αθήνα:

“Κάθε 8 ώρες γεννιέται στο Ισραήλ μια start up επιχείρηση και οι ιδρυτές της θέλουν να αλλάξουν τον κόσμο. Είναι κάτι που μας κάνει υπερήφανους.”

Το ενδιαφέρον δεν είναι στο ίδιο το στατιστικό, το οποίο εκτός των άλλων είναι θεμελιωδώς λάθος (ο Daniel Isenberg, εκ των δημιουργών του "Ισραηλινού θαύματος", έχει αποδείξει ότι ο μεγάλος αριθμός startups είναι γενικά αρνητικός δείκτης, αυτό που μετράει είναι ο αριθμός των scale-ups), αλλά στην απόλυτη συνέπεια με την οποία ο Πρώτος Πολίτης μιας χώρας εξυπηρετεί την εθνική στρατηγική branding που οι ειδικοί έχουν επιλέξει (“startup nation”).

Να προσέξουμε λοιπόν τον επαρχιωτισμό μας. Σκοπός δεν είναι να αρχίσουμε να μετράμε κι εμείς τα start-ups που δημιουργούνται για να γίνουμε το "Ισραήλ των Βαλκανίων". Σκοπός είναι να επιλέξουμε ένα ξεκάθαρο εθνικό branding, να επικοινωνηθεί και να εξηγηθεί σε όλους τους φορείς (από τον ΠτΔ και τον ΠΘ μέχρι τους πρέσβεις και του ΟΕΥ) ώστε να μπορέσουν να την υπηρετήσουν.

To παραπάνω ακριβώς προσπαθούμε να κάνουμε στην Starttech Ventures με τις μικρές μας δυνάμεις. Στην κατεύθυνση αυτή επίσης  - και μάλιστα αποκλειστικά σε αυτήν - έχω προτείνει να κινηθούν όλοι οι φορείς και οι ενώσεις, όπως πχ έχω προτείνει στον ΣΕΚΕΕ, όπου έχω την τιμή να είμαι μέλος ΔΣ.

Εθνικό branding λοιπόν. Σε αυτό να ακολουθήσουμε το παράδειγμα του Ισραήλ.

Η χρονιά των μεγάλων ευκαιριών – Σήμανε η ώρα της συνεργασίας

Πέρα από κάθε αμφιβολία το 2018 είναι η χρονιά των μεγάλων ευκαιριών για το ελληνικό οικοσύστημα των νεοφυών επιχειρήσεων. Μεγάλες ευκαιρίες που ταυτόχρονα είναι και μεγάλες προκλήσεις όχι μόνο για τις ίδιες τις επιχειρήσεις αλλά και για όλους τους άλλους συντελεστές της αγοράς όπως οι επενδυτές, οι διαχειριστές κεφαλαίων, οι ερευνητές και γενικότερα ο ακαδημαϊκός κλάδος, οι διάφοροι συμβουλευτικοί οργανισμοί και γενικά για όλους όσους ασχολούνται με τη συγκεκριμένη υπόθεση στη χώρα μας.

Οι μεγάλες αυτές ευκαιρίες πηγάζουν από τη σύμπτωση πολλών θετικών παραγόντων. 

Ενδεικτικά, κάποιοι από αυτούς είναι οι ακόλουθοι:

1. Η αύξηση των αμερικανικών επενδύσεων στο χώρο της τεχνολογίας στην Ευρώπη.

2. Η βελτίωση της διεθνούς αξιοπιστίας του ελληνικού brand στον χώρο μέσα από μια σειρά επιτυχιών.

3. Η συνεχής ροή όλο και περισσότερων, όλο και μεγαλύτερων εξαγορών επιχειρήσεων ελληνικών συμφερόντων.

4. Η κατακόρυφη αύξηση της διαθεσιμότητας επενδυτικών κεφαλαίων μέσα από το πρόγραμμα EquiFund.

5. Η γενικότερη (σχετική, βεβαίως) βελτίωση των προσδοκιών για την ελληνική οικονομία.

6. Η ανάδειξη της επιχειρηματικότητας ως μιας κεντρικής επιλογής καριέρας για τους νέους αποφοίτους.

7. Η αυξανόμενη τάση Ελλήνων ιδιωτών επενδυτών (Business Angels) να ενισχύσουν ελληνικές νεοφυείς επιχειρήσεις, κυρίως ωθούμενη από την ύπαρξη πλέον της “προηγούμενης γενιάς”, δηλαδή ιδιωτών που έβγαλαν χρήματα από τη συγκεκριμένη δραστηριότητα και τώρα είναι διατεθειμένοι να επανεπενδύσουν μέρος αυτών σε νέες προσπάθειες.

Είναι πραγματικά σπάνια τύχη να συνυπάρχουν τόσες πολλές και τόσο σημαντικές θετικές παράμετροι για την ανάπτυξη ενός κλάδου της οικονομίας, οπότε η αισιοδοξία μπορεί να θεωρηθεί βάσιμη. 

Βεβαίως, την χρονιά αυτή ακριβώς την μεγάλων ευκαιριών είναι που όσοι δραστηριοποιούνται στην αγορά αυτή πρέπει να κάνουν και μερικά μεγάλα βήματα μπροστά ξεπερνώντας τις χρονιές παθογένειες που τη βασανίζουν, με πρώτη και σημαντικότερη εκείνη της κουλτούρας της συνεργασίας — Ή, για να ακριβολογεί κανείς, της απόλυτης έλλειψης της.

Η οικονομία που αναπτύσσουν οι νεοφυείς επιχειρήσεις για να επιτύχουν είναι εκείνη της συνεργασίας πράγμα που δυστυχώς μέχρι σήμερα δεν κατάφεραν να το αποδείξουν στην πράξη. 

Επενδυτές και επιχειρηματίες πρέπει το 2018 να αποδείξουν με τις πράξεις τους ότι επιτέλους κατανόησαν πως στην αγορά αυτή δεν υπάρχει τίποτα να χωριστεί και ότι το συμφέρον όλων των εμπλεκομένων είναι η ανάδειξη του ελληνικού brand ως μιας αξιόπιστης διεθνούς επιλογής.

Πράγματι, για να ειπωθεί όσο πιο απλά γίνεται, στο μοντέλο που παράγουμε στην Ελλάδα και πουλάμε στον κόσμο, αυτά που μας χωρίζουν είναι ελάχιστα και σχετικά ασήμαντα ενώ αυτά που μας ενώνουν είναι πολλά και ιδιαίτερα σημαντικά. 

Στο μετρό που οι κύριοι παίχτες του οικοσυστήματος θα ενστερνιστούν τη θέση αυτή, θα μπορέσουμε όλοι να δούμε την αισιοδοξία μας να επιβεβαιώνεται και το 2018 να γίνεται μια χρονιά ορόσημο για τις ελληνικές νεοφυείς επιχειρήσεις. 

Φορολογία, ανάπτυξη και ποιότητα ζωής

Στις αρχές Ιουνίου ήμουν για λίγες μέρες στο Lund της Σουηδίας,  στον πολύ καλό φίλο Γιάννη Κωστόγιαννη που διαπρέπει εκεί ως ορθοπεδικός χειρουργός. Έτυχε να είναι η δεύτερη φορά σε σύντομο διάστημα καθώς τον Μάιο ήμουν στην Στοκχόλμη για το 7th European Youth Entrepreneurship Conference από το Yes for Europe —στην πόλη εκείνη είχα ζήσει 6 μήνες σαν φοιτητής Erasmus το 1998.  

Είδα λοιπόν και πάλι,  με τα ίδια μου τα μάτια,  ότι ένα διαφορετικό μοντέλο οργάνωσης της κοινωνίας και της οικονομίας είναι απολύτως εφικτό και βιώσιμο. Ένα μοντέλο που βάζει πάνω απ'όλα τον άνθρωπο και ταυτόχρονα δημιουργεί προϋποθέσεις για ισχυρή οικονομική ανάπτυξη και σταθερή βελτίωση του βιοτικού επιπέδου χωρίς αποκλεισμούς. 

Το προσφέρει το Σουηδικό κράτος στους Πολίτες του; Μεταξύ άλλων δίνει υψηλοτάτου  επιπέδου δωρεάν παιδεία και υγεία για όλους δίχως καμία εξαίρεση. Δίνει ακόμα κορυφαίες υποδομές, εξαιρετική ασφάλεια και αίσθημα δικαιοσύνης. 

Πώς τα καταφέρνουν όλα αυτά οι Σκανδιναβοί φίλοι μας; Πού βρίσκουν τόσα χρήματα;  Μα φυσικά με  υψηλότατους φόρους. Μαγικές λύσεις δεν υπάρχουν, έτσι λοιπόν τόσο οι ιδιώτες όσο και οι επιχειρήσεις επιστρέφουν στην κοινωνία ένα σημαντικό μέρος των εισοδημάτων τους. 

Να λοιπόν που η κυρίαρχη πολιτική άποψη στην Ελλάδα και τόσες άλλες χώρες, εκείνη που λέει πως η ανάπτυξη προϋποθέτει κυρίως τη χαμηλή φορολογία και τους χαμηλούς μισθούς, αμφισβητείται στην πράξη από το παράδειγμα της Σουηδίας. 

Που έχει οδηγήσει λοιπόν η υψηλή φορολογία φυσικών και νομικών προσώπων; Που έχουν οδηγήσει οι μεγάλοι μισθοί και συντάξεις, η δωρεάν υγεία και παιδιά για όλους;  Έχουν οδηγήσει σε μια εξαιρετικά δυναμική και εξωστρεφή οικονομία με εντυπωσιακή καινοτομία σε όλους τους κλάδους. Αμέτρητα παραδείγματα ξεκινώντας από επιχειρήσεις της παραδοσιακής οικονομίας όπως η TetraPak και η IKEA, φτάνοντας  μέχρι την αιχμή του ψηφιακού επιχειρείν με εταιρείες όπως η Axis και η Spotify. 

Εξάλλου, όπως έχω ακούσει τον ίδιο τον Morten Lund να λέει το 2008, αναφερόμενος στη Δανία — της οποίας η Σουηδία μάλλον είναι βελτιωμένη έκδοση, η γνώση της ασφάλειας που παρείχε η κοινωνία για τον ίδιο και την οικογένειά του τον βοήθησαν να πάρει μεγάλα επιχειρηματικά και επενδυτικά ρίσκα, οδηγώντας μεταξύ άλλων στη δημιουργία επιχειρήσεων όπως το Skype. 

Ενδεικτικό της επιτυχίας της ψηφιακής οικονομίας στη χώρα αυτή είναι ότι η Σουηδία έχει τα περισσότερα unicorns per capita στον κόσμο μετά το Silicon Valley.

Θα αναρωτηθεί δίκαια κάποιος, “είναι τελικά ο παράδεισος επί της γης η Σουηδία;”.  Σίγουρα όχι. Αντιμετωπίζει πολλές προκλήσεις και οι άνθρωποι εκ φύσεως πάντα θέλουν το καλύτερο - οπότε καμιά φορά εξακολουθούν να γκρινιάζουν σε περιβάλλοντα που σε άλλους φαίνονται ιδανικά. 

Το ασφαλές συμπέρασμα όμως είμαι ότι  σίγουρα η χώρα αυτή έχει καταφέρει πολλά, σε όλα τα επίπεδα. Καλό είναι λοιπόν να μελετηθεί σε βάθος. Ιστορικά, κοινωνιολογικά, πολιτικά, οικονομικά, πολιτισμικά. Σίγουρα έχουμε να μάθουμε πολλά. 

Κλείνω με μια συμβουλή προς όλους: Η πολυετής περίοδο της κρίσης στην Ελλάδα, ως μάλλον ήταν αναμενόμενο, έχει δημιουργήσει έντονο και πολυεπίπεδο φανατισμό. Πολλοί φαίνονται σίγουροι για όλα, απορρίπτοντας δίχως δεύτερη σκέψη την αντίθετη άποψη. 

Αυτές οι βεβαιότητες όμως τελικά εγκλωβίζουν τη δημιουργικότητα μας, εμποδίζοντας μας την κρίσιμη στιγμή να σκεφτούμε και να πράξουμε έξυπνα, αποτελεσματικά. Ας ανοίξουμε λοιπόν τα μάτια και τα αυτιά μας, ας μελετήσουμε χώρες και κοινωνίες που έχουν προοδεύσει και ας γίνουμε ιδιαίτερα επιφυλακτικοί προς κάθε είδους βεβαιότητες.

Αντιμετωπίζοντας το καρκίνωμα των επιδοτήσεων

Από το 1981 που η Ελλάδα μπήκε στην Ευρωπαϊκή οικογένεια εξαιρετικά μεγάλα ποσά ενισχύσεων έχουν έρθει στη χώρα μας σε όλους τους κλάδους της οικονομίας. Θυμάμαι που ήμουν στο δημοτικό σχολείο και άκουγα να μιλούν στην τηλεόραση για τα "Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα". Μετά ήρθα τα διάφορα κοινοτικά πλαίσια στήριξης. Μεγαλώσαμε με το Β' και το Γ' ΚΠΣ. Τέλος ήρθε το Δ' ΚΠΣ που έγινε rebranded ως ΕΣΠΑ. Δισεκατομμύρια επί δισεκατομμυρίων ευρώ για να ενισχύσουν την εθνική οικονομία. Ποιο ήταν τελικά το αποτέλεσμα;

Απλό: Πτωχεύσαμε.

Συνέβη όμως κάτι ακόμα χειρότερο από την πτώχευση: Μαζί με τον όποιο παραγωγικό ιστό της χώρας καταστράφηκε και η κουλτούρα της δημιουργίας. Μας εκπαίδευσαν - στην πράξη και στα λόγια - στην κουλτούρα του "δώσε".  Μάλιστα, για να μην νομίζουμε πως είμαστε μοναδικοί στον κόσμο, παρόμοια προβλήματα και στρεβλώσεις εμφανίστηκαν σχεδόν σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες.

Είναι απολύτως σαφές: Όχι μόνο οι επιδοτήσεις δεν αποδίδουν αλλά έχουν αρνητική επίδραση στην οικονομία και την κοινωνία της χώρας. Είναι αναμφίβολα κάτι σαν τον καρκίνο της οικονομίας.

Για δεκαετίες δημιουργούσαμε επιχειρήσεις και πολίτες που αντί να διοχετεύουν τη δημιουργικότητα και τη συνεργατικότητά  τους σε δραστηριότητες βιώσιμες και με πραγματικές προοπτικές, αντίθετα έγιναν ειδικοί, ειδήμονες, στη λήψη των επιδοτήσεων! Το έχουμε ζήσει όλοι: Ακόμα και για τα πιο απλά προβλήματα, είναι απολύτως απαραίτητος ο "ειδικός". Τόσο για να σε καθοδηγήσει στο λαβύρινθο της γραφειοκρατίας, όσο και για να διαχειριστεί την όποια "προστιθέμενη αξία" απαιτείτο από ένα αισχρό σύστημα διανομής των ενισχύσεων.

Ποια είναι όμως μια πιθανή λύση στην περίπλοκη αυτή κατάσταση;

Πρώτα και κύρια πρέπει με θάρρος και με παρρησία να εξηγήσει κανείς ότι οι επιδοτήσεις πρέπει να σταματήσουν και θα σταματήσουν! Είναι μια στρέβλωση ανεπίτρεπτη. Από εκεί και πέρα μπορεί να δει κανείς τρεις τρόπους εφαρμογής πολιτικών ενισχύσεων οι οποίες πρέπει να συνεχίσουν να υπάρχουν ως εργαλεία υλοποίησης οικονομικών στρατηγικών:

1. Πρώτος και υγιέστερος όλων των μεθόδων είναι εκείνος των φοροαπαλλαγών. Η φιλοσοφία είναι απλή και ξεκάθαρη: Δημιούργησε μια βιώσιμη, κερδοφόρο εταιρεία και, αν κινείσαι σε ένα πεδίο στρατηγικού χαρακτήρα, τότε θα μειώσουμε τη φορολογία σου ώστε να μπορέσεις να επανεπενδύσεις τα κέρδη σου για να ενισχύσεις ακόμα περισσότερο την ανάπτυξή σου.
2. Δεύτερη μέθοδος είναι εκείνη των soft loans: Πολύ απλά, αντί να δώσουμε τα χρήματα ως κοινωνία σε μια επιχείρηση και μετά να τα ξεχάσουμε, σπρώχνοντας έτσι την εταιρεία να τα θεωρήσει ως μια μορφή "εσόδου", αντίθετα δίνουμε τα χρήματα με μορφή δανείου δίχως κάποια μορφή εμπραγμάτων εγγυήσεων τύπου προσημειώσεων, υποθηκών κλπ.  Διεθνώς αυτή η μέθοδος όταν συνδυάζεται με δομές mentoring έχει εντυπωσιακά αποτελέσματα. Τα περισσότερα, αν όχι όλα, από τα χρήματα των φορολογουμένων θα επιστρέφονται στην κοινωνία και θα μπορούν να επανεπενδύονται.
3. Τρίτη μέθοδος  είναι εκείνη των κεφαλαιακών ενισχύσεων όπου χρήματα του δημοσίου θα μπορούν να συνεπενδύονται μαζί με χρήματα ιδιωτών σε αυξήσεις κεφαλαίων επιχειρήσεων. Η μέθοδος αυτή είναι η πλέον πολύπλοκη και πρέπει σίγουρα να χρησιμοποιείται μόνο σε πολύ ειδικές περιπτώσεις και πάντα με ιδιαίτερη προσοχή ώστε τα χρήματα να επενδύονται τελικά στις ίδιες τις επιχειρήσεις και να μην απομειώνονται σε δαπάνες τύπου management fees σε VC funds κ.α.

Τα χρόνια που πέρασαν το πολιτικό μας σύστημα, όπως και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, βασίστηκε στην κουλτούρα των επιδοτήσεων. Κατά κάποιο τρόπο δημιουργήθηκε η εντύπωση πως υπάρχει μια αστείρευτη πηγή χρημάτων και ρόλος των πολιτικών είναι απλά να κανονίζουν πως θα μοιραστεί. Μια διαδικασία στην οποία η διαφθορά σε όλα ανεξαιρέτως θα επίπεδα έφτασα να θεωρείται περίπου φυσιολογική.

Αυτή όμως δεν είναι παρά η ψευδεπίγραφη πολιτική, είναι η "πολιτική" της πτώχευσης και της καταστροφής.

Η αυθεντική πολιτική, στην οποία είναι ώρα να επιστρέψουμε και είμαι βέβαιος πως σύντομα θα επιστρέψουμε μαζικά και δυναμικά, πρέπει να δει την ουσία του ζητήματος και να απαλλάξει την κοινωνία και την οικονομία από το καρκίνωμα των επιδοτήσεων.

Η Ελλάδα είναι η χώρα της Ευρώπης που χρειάζεται μια τέτοια εντυπωσιακή στροφή στρατηγικής των εθνικών και ευρωπαϊκών ενισχύσεων, περισσότερο από καμία άλλη. 

Η τελευταία ευκαιρία

Δεν πρέπει να είσαι ειδικός για να αντιληφθείς την απόγνωση. Μιλάς με κόσμο και είναι το πρώτο που σου λένε. "Δηλαδή, τι μπορεί να γίνει;", ρωτούν. Την κυβέρνηση, καλώς ή κακώς, σοβαρά δεν την παίρνουν. Σοβαρά όμως δεν παίρνουν ούτε την αντιπολίτευση και κάπου εκεί αρχίζει η χώρα να κινείται μεταξύ κινδύνου και τραγωδίας.

Η αριστερά. Περιμένουν κάτι από την αριστερά. Τι είναι όμως αυτό που όντως μπορεί να γίνει;

Στη χώρα μας, η αριστερά ηττήθηκε σε έναν εμφύλιο πόλεμο που δεν έπρεπε να γίνει και η μισή Ελλάδα έμεινε με ένα "γιατί;" και ένα "αν". Μετά, ύστερα από περίπου 30 χρόνια, ήρθε ο Ανδρέας Παπανδρέου να φέρει τη δικαίωση. Τους ψήφους της δικαίωσης βεβαίως τους πήρε, δικαίωση όμως δεν έφερε. Αντίθετα, αυτός και οι επίγονοί του, έφεραν καταστροφή, οικονομική, κοινωνική και πολιτική. 


Κάπως έτσι φτάσαμε στο 2010. Από τότε η "αριστερά", μέσω του ΣΥΡΙΖΑ, είχε και έχει μια τελευταία ευκαιρία να απαντήσει στο ιστορικό "αν" και να δυναμώσει το ιστορικό "γιατί;". Να αναδείξει την οικονομία της συνεργασίας και της δημιουργικότητας. Μια νέα πολιτική και ηθική της εργασίας. Αυτή είναι η ευκαιρία, είναι απόλύτως ξεκάθαρο. 

Τι βλέπουμε να συμβαίνει όμως; Είναι τραγικό. Αντί να δούμε την εκκίνηση μιας μορφωτικής επανάστασης που θα δημιουργήσει το απαραίτητο υπόβαθρο για τη θεμελίωση της οικονομίας της συνεργασίας και της δημιουργικότητας, ακούγεται λόγος που έτη φωτός απέχει από αυτήν την προοπτική. Για όλα μαθαίνουμε πως φταίει το μνημόνιο.

Πριν το μνημόνιο βλέπετε ζούσαμε σε μια χώρα αγγελικά πλασμένη. Οι Έλληνες είχαν βρει την ευτυχία στη χαρά της δημιουργίας, όλοι προσέφεραν σύμφωνα με τις δυνατότητές τους και ελάμβαναν σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Ζούσαμε στον παράδεισο και δεν το είχαμε καταλάβει! Ήρθε μετά η κακιά τρόικα σταλμένη από τον εωσφόρο με τη μορφή ανατολικογερμανίδας και το όνειρο κατέρρευσε.

Τι πρέπει να κάνεις εσύ Πολίτη; Είναι απλό! Να ψηφίσεις ΣΥΡΙΖΑ, να πάει ο Φωτόπουλος στη Βουλή, να σκίσει το μνημόνιο και έτσι ο εωσφόρος θα γυρίσει στην κόλαση και εμείς στον παράδεισο που ζούσαμε πριν το τραγικό μνημόνιο.

Υπερβάλλω, θα πείτε. Υπερβάλλω όμως; Φοβάμαι πως όχι. Το σχέδιο που έχει μοιραστεί ο ΣΥΡΙΖΑ με την ελληνική κοινωνία είναι αντιστοίχου επιπέδου με την παραπάνω παράγραφο.

Η Ελλάδα, όπως και κάθε χώρα, έχει ανάγκη την ΑΛΗΘΕΙΑ. Έχει ανάγκη δηλαδή να πει ένα όχι στη λήθη. Δεν πρέπει να ξεχάσουμε, δεν πρέπει να εκλογικεύσουμε. Όχι, το μνημόνιο δεν είναι η αιτία των δεινών μας. Αιτία των δεινών μας είναι οι πολιτικές (ο Θεός να τις κάνει) που ακολουθήσαμε για δεκαετίες και ζούσαμε με δανεικά και ψεύτικο πλούτο.

Που βρίσκεται η λύση; Η λύση βρίσκεται μόνο στην εργασία και πουθενά αλλού. Η λύση βρίσκεται στην παραγωγή. Την ανταγωνιστική παραγωγή με όρους 21ου αιώνα και πλήρη αξιοποίηση του συμβολικού, του ανθρωπίνου και του οικονομικού κεφαλαίου της χώρας μέσα σε μια δυναμική διαδικασία ολοένα και βαθύτερης Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Η αριστερά πάντα είχε να κάνει με τη σχέση του υποκειμένου με το αντικείμενο της εργασίας του. Με την αναζήτηση της πλήρωσης στη δημιουργία και όχι στην κατανάλωση. Η σημερινή συγκυρία είναι η καλύτερη δυνατή για την αριστερά ως ευκαιρία πρόταξης και πανευρωπαϊκής προώθησης ενός νέου οικονομικού και κοινωνικού μοντέλου που περιγράφεται από την οικονομία της συνεργασίας και της δημιουργικότητας. 

Μιας φιλοσοφίας της αυτονομίας, όπως θα έλεγε ένας μεγάλος διανοητής του 20ου αιώνα, που δεν έχει μελετηθεί όσο του αξίζει.

Ο ΣΥΡΙΖΑ έχει μια τελευταία ευκαιρία να ξυπνήσει από το λήθαργο του λαϊκισμού και της βεβαιότητας της επερχόμενης νίκης. Υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ του να κερδίσεις μια εκλογική αναμέτρηση και του να κυβερνήσεις μια χώρα. 

Αν δεν προταθεί ένα συγκεκριμένο σχέδιο οικονομικής ανασυγκρότησης και αν δεν υπάρχει μέριμνα το σχέδιο αυτό να είναι στην κορυφή της πολιτικής συζήτησης, αν όχι να τη μονοπωλεί, η τελευταία ευκαιρία της αριστεράς θα είναι δυστυχώς μια ακόμα χαμένη ευκαιρία για την Ελλάδα.

Πόσο πλούσιος θέλεις να γίνεις;

Μια συζήτηση που δεν γίνεται όσο θα έπρεπε, κάτι που έχει πολλές κακές συνέπειες, είναι εκείνη των στόχων μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας, ίσως και γενικότερα του επαγγελματικού βίου, ως προς την απόκτηση υλικών αγαθών - αυτά που συνήθως αποκαλούμε "πλούτο". Το ερώτημα είναι απλό: Πόσο πλούσιος θέλεις να γίνεις;

Είναι απολύτως βέβαιο πως πλουτισμός δεν αποτελεί ούτε το ισχυρότερο ούτε φυσικά το μοναδικό κίνητρο μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας. Το ίδιο βέβαιο είναι επίσης πως το υποκείμενο που πραγματώνει τη δημιουργικότητά του πέρα από τη χαρά της δημιουργίας προσμένει και στη βελτίωση του βιοτικού του επιπέδου, πράγμα που σε κάποιο, μικρότερο ή μεγαλύτερο, βαθμό συνερτάται και από τη συγκέντρωση του πλούτου. Ταυτόχρονα βέβαια πρέπει με έμφαση ιδιαίτερη να ειπωθεί πως η αισχροκέρδεια είναι ο καρκίνος της επιχειρηματικότητας.

Συζήτησα το ζήτημα αυτό με 27 άλλους συναδέλφους - νέους επιχειρηματίες από ισάριθμες χώρες που πήραμε μέρος στο πρόγραμμα "A New Beginning" που οργανώθηκε από το Γραφείο Μορφωτικών και Πολιτιστικών Υποθέσεων του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ και τον οργανισμό Entrepreneurs' Organization από μέσα Σεπτέμβρη έως αρχές Οκτώβρη στην Αμερική. Είναι εντυπωσιακό πως παρά το γεγονός ότι οι συνάδελφοι προέρχονταν από ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα γεωγραφίας, πολιτισμού και οικονομικής ανάπτυξης, τελικά συνέκλιναν στο εξής συμπέρασμα:

"Θα ήθελα να γίνω τόσο πλούσιος όσο να μπορώ να πηγαίνω όπου και όποτε θέλω δίχως να χρειάζεται να πάρω οποιοδήποτε μέτρο ασφαλείας ούτε να φοβάμαι ότι εγώ ή κάποιος δικός μου διατρέχει κάποιο ιδιαίτερο κίνδυνο απαγωγής".

Ακούγεται ίσως απλό, αλλά είναι μαγικό. Μέτρο του επιθυμητού πλουτισμού είναι η μη προκλητικότητά του. Συνάγεται λοιπόν, ότι διαφορετικό θα είναι το μέτρο στο Manhattan από την Τζούμπα που όπως έμαθα στο πρόγραμμα αυτό είναι η Πρωτεύουσα του Νοτίου Σουδάν. Η απλή αυτή διαπίστωση οδηγεί και σε ένα άλλο απολύτως λογικό συμπέρασμα: Στην περίπτωση που μια δραστηριότητα δημιουργήσει οφέλη μεγαλύτερα του παραπάνω μέτρου, τότε είναι στο άμεσο συμφέρον του υποκειμένου να επιστρέψει το περίσσευμα στην κοινότητά του (!). Η αρχή αυτή νομίζω πως απαντά πολύ καλά τις διάφορες συζητήσεις ανά τον κόσμο για τη φορολογία εισοδήματος φυσικών και νομικών προσώπων.

Οι πρόγονοί μας δίδαξαν ότι η ύβρις ακολουθείται πάντα από τη νέμεσι. Η υπερβολική συγκέντρωση πλούτου είναι αναμφισβήτητα ύβρις και οι συνέπειες ήδη είναι εμφανείς. Η κοινωνία μας πρέπει να αντιδράσει θετικά σε αυτό. Να επικρατήσει η λογική της κοινωνίας δηλαδή, έναντι εκείνη της ζούγκλας.

Συμφέρον και καθήκον του συγκεντρώνοντος τον πλούτο είναι το περίσσευμα να το επιστρέφει στην κοινότητα. Το πως πρέπει να γίνεται αυτό είναι μια μεγάλη συζήτηση που θα μπορούσε να απαντηθεί τόσο στο επίπεδο της φορολόγησης όσο και της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Το βέβαιο είναι πως η παρατηρούμενη υπερσυγκέντρωση είναι κατάσταση άμετρη που κινδύνους μεγάλους ελοχεύει για όλη την ανθρωπότητα. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν πως πολλά εμβληματικά μέλη του "Top 1%" ανοιχτά ζητούν την (πολύ) μεγαλύτερη φορολόγησή τους. Δυστυχώς οι κυβερνήσεις και από τις δυο πλευρές του Ατλαντικού, προς το παρόν κωφεύουν.

Οι κακές τράπεζες, τα χαμένα χρήματα και μια πιθανή λύση

Είναι τόσο συχνό που αποτελεί πια στερεότυπο. "Οι τράπεζες δεν δίνουν λεφτά". Το έλεγαν ακόμα και την εποχή της αφθονίας, όπου στην πραγματικότητα τα πιστωτικά αυτά ιδρύματα έδιναν δάνεια στον οποιοδήποτε, δίχως να ελέγχουν ακόμα και βασικές προϋποθέσεις. Τώρα, όπου όντως δεν μπορούν να δώσουν δάνεια, η έκφραση αυτή λέγεται περίπου όπως και η "καλημέρα" ή το "τι γίνεται;", πριν ξεκινήσει μια συζήτηση.

Οι τράπεζες δεν δίνουν λεφτά. Πράγματι.

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή. Τίνων τα λεφτά δίνουν, όταν δίνουν, οι τράπεζες; Δίνουν τα λεφτά των καταθετών τους! Τουλάχιστον, αυτό θα έπρεπε να κάνουν υπό κανονικές συνθήκες. Αναρωτιέμαι λοιπόν εάν όλοι αυτοί που με τόσο πάθος διαμαρτύρονται για τις "τράπεζες που δεν δίνουν λεφτά" έχουν συνειδητοποιήσει  ότι τα χρήματα που δανείζονται είναι τα δικά τους, των συγγενών και των συνεργατών τους. Χρήματα που αν τελικά δεν επιστραφούν, το σύστημα θα καταρρεύσει.

Όχι, κανείς δεν το είχε συνειδητοποιήσει. "Η τράπεζα δεν χάνει ποτέ τα λεφτά της". Μια μεγαλόστομη βλακεία που είχε ειπωθεί από τους περισσότερους μας.

Τα πράγματα βασικά είναι απλά. Η τράπεζα παίρνει καταθέσεις, στις οποίες δίνει κάποιο τόκο. Τα χρήματα αυτά πρέπει να τα επενδύει, κυρίως μέσω της παροχής δανείων χαμηλού ρίσκου. Το δάνειο θα πρέπει να πληρώνεται στην τράπεζα έτσι ώστε να επιστρέφει το κεφάλαιο (του καταθέτη) και επίσης να πληρώνεται τόκος ώστε να μπορούν να πληρωθούν αντίστοιχα οι τόκοι των καταθέσεων, να πληρώνονται οι λειτουργικές δαπάνες της τράπεζας (που μόνο λίγες δεν είναι!) και να προκύπτει και κάποιο κέρδος για την τραπεζική επιχείρηση ώστε να εξασφαλίζεται η βιωσιμότητά της.

Απλό δεν είναι; Μάλλον ναι, ποτέ δεν εφαρμόστηκε έτσι όμως.

Τελικά οι τράπεζες, ή καλύτερα οι διοικήσεις των τραπεζών, υπέκυψαν στον πειρασμό. Έδωσαν δάνεια που δεν έπρεπε να δώσουν. Τόσο στο αδηφάγο δημόσιο όσο και σε επιχειρήσεις & ιδιώτες. Τα δάνεια αυτά δεν μπόρεσαν να επιστραφούν. Ποιος κινδυνεύει τώρα; Οι καταθέσεις όλων μας. Πολύ απλό, έτσι δεν είναι;

Ακούγονται διάφορες απόψεις, πολλές φορές καλυμένες με ένα πέπλο επιστημονικότητας, για τον ρόλο των τραπεζών και κάποιου είδους νομοτέλεια που οδήγησε στην κρίση. Δυστυχώς λίγες από αυτές αντέχουν σε ουσιαστική κριτική. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον κανείς να συγκρίνει την οικονομία των ΗΠΑ με εκείνη του Καναδά και αντίστοιχα να συγκρίνει τα τραπεζικά συστήματα των δυο χωρών, όπως επίσης και τα συστήματα υγείας, παιδείας και πρόνοιας. Τα συμπεράσματα θα είναι εντυπωσιακά χρήσιμα.

Όχι, δεν υπάρχουν κακές ούτε καλές τράπεζες. Υπάρχουν μόνο εποπτικές αρχές που κάνουν τη δουλειά τους και εποπτικές αρχές που δεν την κάνουν. Που είναι δηλαδή επίορκες, διεφθαρμένες.

Όλοι γνώριζαν τι γίνεται. Όλοι γνώριζαν τι ρόλο έπαιζε ας πούμε η ΑΤΕ, ποιους δανειοδοτούσε και πόσο τα δάνεια εκείνα πληρούσαν ή όχι τα περιβόητα 'τραπεζικά κριτήρια'. Οι εποπτικές αρχές όμως μάλλον το είχαν πιο ενδιαφέροντα πράγματα να κάνουν από το να ασχολούνται με τέτοια πεζά ζητήματα, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο.

Χρειάζεται τραπεζικό σύστημα για να εκκινήσει εκ νέου η οικονομία, να δημιουργηθούν - επιτέλους - πολλές & ποιοτικές θέσεις εργασίας; Αναμφίβολα ναι. Μπορεί να γίνει όσο παραμένουν οι ίδιες διοικήσεις στις τράπεζες και στις εποπτικές αρχές; Αναμφίβολα όχι. Ας μην γελιόμαστε, ένας ήταν ο ρόλος που έπαιξαν οι τράπεζες στη χώρα μας: Ήταν εργαλείο της οικονομικής ολιγαρχίας. Ουδέποτε νοιάστηκαν σοβαρά για την εθνική οικονομία, ούτε καν για τα χρήματα των καταθετών τους!

Ποιος εξάλλου έχει ξεχάσει τον CEO της Αγροτικής που λίγες μέρες πριν την εξαγορά της Τράπεζας έβγαλε τα χρήματά του στο εξωτερικό. Επίσης, έγκυρα διεθνή πρακτορεία ειδήσεων όπως το Reuters, πολλές φορές έχουν μιλήσει με θαυμασμό για τις πρακτικές των διοικήσεων μεγάλων ελληνικών τραπεζών.

Ας σταματήσει λοιπόν το αισχρό θέατρο που παίζεται εδώ και δυο χρόνια με συγχωνεύσεις που ανακοινώνονται και παίρνονται πίσω. Με μανωλιούς που αλλάζουν φορώντας τα ρούχα τους αλλιώς. Η λύση που απαιτείται είναι ριζική, να φτάσει το μαχαίρι στο κόκκαλο και να προχωρήσουμε μπροστά.

Ποια θα μπορούσε να είναι μια λύση; Ενδεχομένως η ακόλουθη:

- Κρατικοποίηση όλων των τραπεζών στη χώρα
- Δημιουργία μιας 'κακής τράπεζας' που θα πάρει όλες τις επισφάλειες
- Δημιουργία δυο μεγάλων και ενός αριθμού μικρών & εξειδικευμένων νέων τραπεζών, κάθε μια με συγκεκριμένη ειδίκευση και επίσης συγκεκριμένο επιχειρηματικό σχέδιο ιδιωτικοποίησής τους σε ορατό χρονικό διάστημα
- Επίβλεψη της παραπάνω διαδικασίας από Ευρωπαϊκούς οργανισμούς, όπως η ΕΚΤ & η ΕΤΕπ.

Κάτι αντίστοιχο έγινε εξάλλου με επιτυχία στις ΗΠΑ ενώ το επιχειρούν και στη Μ. Βρετανία.

Παράλληλα με τα παραπάνω θα πρέπει να δημιουργηθούν αληθινοί οργανισμοί χρηματοδότησης υψηλού ρίσκου (venture capital), χωρίς τη συμμετοχή των τραπεζών οι οποίες στο dna τους, ορθώς, έχουν την αποφυγή του υψηλού ρίσκου.

Αυτή ίσως να ήταν μια λύση ρεαλισμού. Αν αντίθετα περιμένουμε τα υφιστάμενα τραπεζικά σχήματα να "πάρουν τα πάνω τους" και να "χρηματοδοτήσουν την επιχειρηματικότητα", τότε μάλλον αναμένουμε μια επανάληψη του θαύματος του Κυρίου μας με την ανάσταση του Λαζάρου.