Κακιστοκρατία: Η λέξη της χρονιάς για το 2024 - Η έννοια και οι ρίζες της

Του Ντίνου Παπαντωνίου.

Η κακιστοκρατία είναι μια οικονομικά, πολιτισμικά και κοινωνικά μεταβλητή «ιδεολογία». Σημαίνει την «κυριαρχία των ανόητων» ή πιο κυριολεκτικά την «κυριαρχία των χειρότερων».

Η λέξη κατασκευάζεται ως αντώνυμο της «αριστοκρατίας», δηλαδή της «κυβέρνησης των καλύτερων», κατά την ελληνική ετυμολογία.

Οι Έλληνες γνώριζαν να μιλούν για την πολιτική και την εξουσία, και να δίνουν στις έννοιες ακριβείς λέξεις.

Η λέξη δεν είναι νέα. Το 1797 ο Ιταλός ποιητής Vittorio Alfieri τη χρησιμοποίησε για να σαρκάσει την παρακμή της Βενετσιάνικης Δημοκρατίας μετά την εισβολή του Ναπολέοντα: «La nostra santa KaKistocrazìa».

Στην Αγγλία, ο όρος kakistocracy κατέχει θέση στα λεξικά και επιστρέφει κάθε φορά που η πολιτική ζωή βυθίζεται στην παρακμή. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι εφημερίδες επανέφεραν τον όρο το 2016, για να περιγράψουν τα πρώτα βήματα του Donald Trump. Είχε ήδη χρησιμοποιηθεί και επί George W. Bush, δείχνοντας πως η κακιστοκρατία έχει διεθνή διάσταση.

Ο Έλληνας που μίλησε πρώτος

Στην Ελλάδα, ο μόνος που μίλησε ανοιχτά για την κακιστοκρατία, ήταν ο πολιτικός επιστήμων και κοινωνιολόγος Μιχάλης Χαραλαμπίδης. Από το 2009 προειδοποιούσε ότι η χώρα έχει ανάγκη από μια «ηγεσία των αρίστων και όχι των κακίστων».

Μίλησε πολλές φορές σε όλη την Ελλάδα για την σχολή της κακιστοκρατίας και πολλά κείμενα του υπάρχουν στα βιβλία του.

Έβλεπε πως το καλύτερο που διαθέτει η Ελλάδα σε επάρκεια και ικανότητα δεν εκπροσωπείται στο πολιτικό διάλογο, ούτε στα κόμματα.

Αντί για πολιτική ποιότητα, επικράτησε η μετριότητα και η peggiocrazia.

Οι δημοσιογράφοι στην Ελλάδα, δεν ήταν και ιδιαίτερα μελετηροί. Ανακάλυψαν τον όρο χρόνια αργότερα, όταν ο Economist το 2024 αφιέρωσε σχετικό άρθρο.

Κάποιοι μάλιστα έγραψαν ότι η λέξη κακιστοκρατία, άρχισε να χρησιμοποιείται μόλις το 2020 γεγονός που δεν ανταποκρίνεται ούτε στην ιστορία της ούτε στην ελληνική εμπειρία.

Τηλεκρατία και λόμπι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος.

Πώς επιβλήθηκε η κακιστοκρατία στην Ελλάδα; Σύμφωνα με τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη, Η τηλεκρατία επέβαλε την κακιστοκρατία. Δημιουργήθηκε μια συμμαχία των ανεπαρκών πολιτικών με τα ΜΜΕ και τα λόμπι.

Οι μικροί, αδύνατοι και βουβοί πολιτικοί συμμάχησαν με τα οργανωμένα συμφέροντα. Έτσι γεννήθηκαν η μίζα και τα μιζοκόμματα.

Πολιτικοί που δεν μπορούσαν να σταθούν στον εσωτερικό διάλογο των κομμάτων στράφηκαν σε εξωθεσμικά και εξωελλαδικά κέντρα εξουσίας.

Η Ελληνική Εμπειρία: 2008–2012

Η περίοδος της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα ανέδειξε με τον πιο σκληρό τρόπο την κυριαρχία της κακιστοκρατίας: η περίοδος της οικονομικής κρίσης βρήκε τη χώρα εγκλωβισμένη σε αυτό το καθεστώς.

Τότε που έπρεπε να ληφθούν πρωτοβουλίες για να αντιμετωπιστεί η επίθεση των κερδοσκόπων και να κυβερνηθεί η χώρα, στην κρίσιμη διαπραγμάτευση με τους ξένους, οι θεσμοί απέτυχαν.

Αντί για πραγματική ανανέωση, επιβλήθηκε η ανακύκλωση του παλιού.

Η κρίση, αντί να γίνει ευκαιρία επαναθεμελίωσης, έγινε όχημα βαθύτερης κακιστοκρατικής παγίδας.

Η αποχή ως πολιτική πράξη τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια.

Μια σημαντική αλλά αποσιωπημένη αλήθεια είναι ότι η δεξιο-αριστερή κακιστοκρατία είναι μειοψηφική. Η αυξανόμενη αποχή στις εκλογές δεν είναι αδιαφορία, αλλά συνειδητή απόρριψη και απονομιμοποίηση του συστήματος.

Η στάση αυτή λειτουργεί ως συμβολή στη σύγχρονη πολιτική εκπαίδευση των Ελλήνων. Είναι ένα σιωπηλό μήνυμα πως οι πολίτες δεν αναγνωρίζουν τη νομιμότητα μιας ένοχης μνημονιακής και διεφθαρμένης κακιστοκρατίας.

Το αίτημα της εποχής.

Το αίτημα είναι ξεκάθαρο:

- Επαναθεμελίωση της πολιτικής δημόσιας ζωής.

- Όχι ανακύκλωση προσώπων και πρακτικών.

- Όχι κυβέρνηση των χειρότερων.

- Ναι σε μια ηγεσία με ηθικές αξίες, με αρετή, επάρκεια και ευθύνη.

Η κακιστοκρατία μπορεί να έγινε η λέξη της χρονιάς για το 2024, όμως για την Ελλάδα είναι μια εμπειρία παλιά, οδυνηρή και διδακτική. Το ζητούμενο σήμερα είναι να μην αποτελέσει το μέλλον της χώρας.

__

Το παραπάνω άρθρο συνέγραψε ο Ντίνος Παπαντωνίου. Είναι μεγάλη μου τιμή που το αναδημοσιεύω και το προσυπογράφω στο ακέραιο. 

Αμφισβήτηση της Αμερικανικής πρωτοκαθεδρίας;

Δυο σκέψεις περί των γεωπολιτικών εξελίξεων υπό το πρίσμα των προκλήσεων που αντιμετωπίζει η Αμερικανική πρωτοκαθεδρία:

1. Σε ανύποπτο χρόνο είχα εκφράσει την εξής ανησυχία: Το κατεστημένο, όπως κυρίως εκφράζεται από - κατά κανόνα - μερικούς ηλικιωμένους άντρες "WASP" (*) με έντονη κουλτούρα "entitlement", γνωρίζει ότι το παιχνίδι είναι χαμένο. Μεσοπρόθεσμα η αμερικανική αυτοκρατορία θα καταρρεύσει, κύρια για δημογραφικούς, οικονομικούς και πολιτισμικούς λόγους. Γνωρίζουν όμως αυτοί οι κύριοι πως για την ώρα έχουν μια απολύτως ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροπλία. Είναι πολύ πιθανό να θελήσουν να την χρησιμοποιήσουν. Οι εξελίξεις στην Ουκρανία, την Παλαιστίνη, τη Συρία και τον Λίβανο και πρόσφατα στο Ιράν δείχνουν αυτό ακριβώς το πράγμα. Αδίστακτα χρησιμοποιούν την στρατιωτική υπεροχή τους, αψηφώντας όλα τα προσχήματα, ώστε να παρατείνουν την πρωτοκαθεδρία τους. Πράγμα που προσωρινά επιτυγχάνουν. Προσωρινά πάντα.
2. Είναι πολύ μεγάλη ιστορική ατυχία που ενώ τα κυρίαρχα καθεστώτα παρακμάζουν (ΗΠΑ, Δυτική Ευρώπη, κλπ), δεν υπάρχει καμία προοδευτική εναλλακτική. Η Κίνα είναι μια σκληρή δικτατορία. Η Ρωσία μια - παρακμάζουσα κι αυτή - μαφιόζικη κάστα. Για το θεοκρατικό Ιράν, δεν μπορεί να πει κανείς τίποτα καλό. Ποιος είναι λοιπόν ο εναλλακτικός πόλος; Εκ πρώτης όψης κανένας. Ο υποφαινόμενος ελπίζει πως μια πιθανή αναγέννηση της ευρωπαϊκής ανθρωπιστικής ιδέας μέσα από τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδιακής Ένωσης θα μπορούσε να προσφέρει μια λύση - δυστυχώς όμως είμαστε ακόμα μια μικρή μειοψηφία.

Ίδωμεν.

(*) White Anglo-Saxon Protestants

υγ. Αν επαναληφθεί η πολεμική σύγκρουση Ισραήλ - Ιράν (αμφίβολο σε άμεσο/σύντομο χρόνο), τότε σε πολλούς το Πεκίνο θα φανεί πολύ ελκυστικό να "λύσουν" τώρα το "ζήτημα της Ταϊβάν". Σημειωτέον ότι στην πρόσφατη σύγκρουση Ινδίας - Πακιστάν (η Ινδία στενότατος σύμμαχος του Ισραήλ, σημειωτέον), το Πακιστάν κατάφερε να ανταπεξέλθει με Κινεζική βοήθεια. Θα συμβεί το ίδιο στο Ιράν; Ιδιαιτέρως απίθανο όχι όμως αδύνατο.

Η πρόκληση της ‘ελευθεριακής επίλυσης διαφορών’

Την παρακάτω αφίσα την είδα στη γειτονιά μας και μου τράβηξε την προσοχή:

"Ελευθεριακή επίλυση διαφορών".

Τι μπορεί να είναι αυτό; Μπορεί να λειτουργήσει η 'δικαιοσύνη' χωρίς κάποιας μορφής γραπτή νομοθεσία και χωρίς μια δομή εξουσίας να επιβάλλει το 'δίκαιο';

Ανεξάρτητα της οπτικής καθενός μας, το ερώτημα μόνο του είναι πολύ ενδιαφέρον θεωρητικά (αλλά και ιστορικά - έγινε ποτέ;).

Έκανα μια σχετική ερώτηση στον αγαπημένο φίλο μας τον ChatGPT και πήρα την παρακάτω απόκριση:

⸻

Παρακάτω παρουσιάζω συγκεκριμένα ιστορικά παραδείγματα εφαρμογής ελευθεριακής διευθέτησης διαφορών, χωρισμένα ανά γεωγραφική ή κινηματική συγκυρία. Πρόκειται για κοινότητες και κινήματα που αποπειράθηκαν να εφαρμόσουν τέτοιες μεθόδους χωρίς καταναγκαστικούς μηχανισμούς εξουσίας, βασιζόμενα στην οριζόντια, κοινοτική διαχείριση των συγκρούσεων.

1. Αναρχική Καταλονία (Ισπανικός Εμφύλιος, 1936–1939)

Πλαίσιο

Κατά τη διάρκεια της Ισπανικής Επανάστασης, κυρίως στην Καταλονία και την Αραγονία, οι αναρχοσυνδικαλιστές της CNT–FAI εγκαθίδρυσαν ένα πείραμα κοινωνικής αυτοδιαχείρισης, χωρίς κεντρική κρατική εξουσία.

Μέθοδοι Διευθέτησης Συγκρούσεων

• Οι περισσότερες τοπικές επιτροπές (comités locales) διαχειρίζονταν εσωτερικές διαφορές μέσα από συνελεύσεις και λαϊκά συμβούλια.

• Δεν υπήρχαν αστυνομικές αρχές ή δικαστήρια. Οι σοβαρές συγκρούσεις επιλύονταν με παρέμβαση λαϊκών επιτροπών συμφιλίωσης.

• Πολλοί ιστορικοί (π.χ. Gaston Leval) περιγράφουν έμπρακτη εφαρμογή αποκαταστατικής λογικής, με έμφαση στην κοινότητα και όχι στην τιμωρία.

2. Ζαπατιστικές κοινότητες, Τσιάπας, Μεξικό (από το 1994)

Πλαίσιο

Οι αυτόνομες ιθαγενικές κοινότητες των Ζαπατίστας (EZLN) στο νότιο Μεξικό, από το 1994 και έπειτα, λειτουργούν έξω από το κρατικό σύστημα, βασιζόμενες στην αυτονομία και συλλογική διακυβέρνηση.

Επίλυση Συγκρούσεων

• Κάθε κοινότητα έχει “Συμβούλιο Καλής Διακυβέρνησης” (Juntas de Buen Gobierno), που ασκεί μη-κατασταλτικό ρόλο επίλυσης διαφορών.

• Οι διαδικασίες γίνονται μέσω λαϊκών συνελεύσεων, και η ποινή δεν είναι φυλάκιση αλλά συμβολικές πράξεις επανόρθωσης, κοινωνική εργασία, ή δημόσια συγγνώμη.

• Ο στόχος είναι η αποκατάσταση της σχέσης με την κοινότητα, όχι η τιμωρία του ατόμου.

3. Ελευθεριακές κολλεκτίβες και καταλήψεις στην Ευρώπη (π.χ. Δανία, Ελλάδα, Ιταλία)

Παραδείγματα

• Christiania, Κοπεγχάγη: Από τη δεκαετία του 1970 λειτουργεί ως αυτοδιαχειριζόμενη κοινότητα. Έχει δικό της σύστημα “δικαιοσύνης”, βασισμένο σε κοινές συνελεύσεις και ομότιμη διαπραγμάτευση.

• Καταλήψεις στην Ελλάδα (π.χ. Βίλα Αμαλίας, Λέλας Καραγιάννη, Πατησίων 61): Όταν ανακύπτουν εντάσεις ή συγκρούσεις, εφαρμόζονται συλλογικές διαδικασίες επίλυσης, πολλές φορές με εμπλοκή τρίτων μελών ως “διαμεσολαβητών”.

• Κοινωνικά Κέντρα στην Ιταλία (π.χ. CSOA Forte Prenestino, Ρώμη): Διαθέτουν “επιτροπές διαμεσολάβησης” (comitati di risoluzione) για την ειρηνική επίλυση εσωτερικών και εξωτερικών προβλημάτων.

4. Κοινότητες Κουάκερων (Quakers), ΗΠΑ – 17ος–20ός αιώνας

Πλαίσιο

Παρότι δεν ήταν «αναρχικές» με την πολιτική έννοια, οι Κουάκεροι εφάρμοσαν αυτοδιαχειριζόμενα, συναινετικά μοντέλα επίλυσης διαφορών, βασισμένα στη μη βία και την αποκατάσταση.

Μέθοδος

• Δημιουργούσαν επιτροπές συμφιλίωσης (clearness committees), όπου το άτομο συνομιλούσε με 3–4 μέλη για να κατανοήσει τα αίτια της σύγκρουσης.

• Αποφεύγονταν πλήρως η ποινή ή ο καταναγκασμός.

5. Παραδοσιακές ιθαγενικές πρακτικές (π.χ. Αφρική, Καναδάς)

Π.χ. οι Gacaca της Ρουάντα

• Μετά τη γενοκτονία του 1994, εφαρμόστηκε ένα λαϊκό σύστημα δικαιοσύνης για αποκατάσταση και συμφιλίωση, χωρίς φυλακίσεις αλλά με δημόσια απολογία και αποδοχή ευθύνης.

• Παρότι οργανώθηκε από το κράτος, η πρακτική βασίστηκε σε παραδοσιακούς τρόπους κοινότητας, αντίστοιχους με τις ελευθεριακές αρχές.

⸻

Δυστυχώς δεν έχω ακόμα επαρκή μόρφωση και ενημέρωση ώστε όντως να αξιολογήσω τα παραπάνω δεδομένα. Χρειάζεται διάβασμα, το οποίο θα κάνω με χαρά.

Το βέβαιο είναι πως η προοπτική ενός συστήματος επίλυσης διαφορών χωρίς κρατική επιβολή φαντάζει ιδιαίτερα ελκυστικό. Σίγουρα θέλει μια πολύ περισσότερο συνειδητοποιημένη κοινωνία από αυτήν που ζούμε σήμερα. Οπωσδήποτε όμως είναι κάτι που αξίζει να μελετηθεί.

Για τον εξευτελισμό του κοινοβουλίου

Αυτά που έγιναν τις προάλλες στο κοινοβούλιο με τις δήθεν ‘επιστολικές ψήφους’ κλπ για το 'ξέπλυμα' Βορίδη και Αυγενάκη στην υπόθεση του ΟΠΕΚΕΠΕ…

…μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι στον Σύλλογο Φοιτητών Επιστήμης Υπολογιστών Πανεπιστημίου Κρήτης όπου ήμουν πρόεδρος στα τέλη της δεκαετίας του ‘90, θα ντρεπόμασταν να τα κάνουμε.

Ενδεχομένως να περιερχόμαστε τέτοιων μέσων στο δεκαπενταμελές συμβούλιο. Και πάλι όμως, στου γυμνασίου, μόνο. Στου λυκείου, θα ήταν αδιανόητο.

Είναι μεγάλη ντροπή για την κοινωνία μας να συμβαίνει τέτοιος εξευτελισμός της κοινοβουλευτικής διαδικασίας μπροστά στα μάτια μας και να ‘μην κουνιέται φύλλο’.

Ντροπή.

Μορφές αντιφασιστικού αγώνα

Ο Eric Arthur Blair, γνωστός ευρύτερα με το ψευδώνυμο George Orwell, στο υπέροχο βιβλίο του "Πεθαίνοντας στην Καταλωνία" γράφει μεταξύ άλλων πως πήγε να πολεμήσει στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο στο πλευρό των αναρχικών δυνάμεων με σκοπό, μεταξύ άλλων, 'να σκοτώσει έναν φασίστα'. Εξηγεί στη συνέχεια πως 'αν όλοι σκοτώναμε έναν φασίστα' θα απαλλάσσαμε τον κόσμο από αυτό το καρκίνωμα. 

Αξίζει να διαβάσετε το βιβλίο, μεταφέρει μαγικά την εικόνα του πολέμου αυτού αλλά, κυριότερα, της μοναδικής αναρχικής κοινωνίας που λειτούργησε για λίγο στην Καταλωνία. Ένα πείραμα υπέροχο, πραγματικά μοναδικό. Για την ιστορία πρέπει να πω ότι παρότι προσπάθησε πολύ, παρότι ήταν στην πρώτη γραμμή και τραυματίστηκε από σφαίρα στον λαιμό (!), ο συγγραφέας δεν κατάφερε τελικά να επιτύχει τον σκοπό του.

Ευτυχώς, τολμώ να πω, σχεδόν ενενήντα χρόνια αργότερα. Διότι, τόσο ο σκληρός Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος, όσο και ο επίσης σκληρότατος εμφύλιος που ζήσαμε λίγο αργότερα εδώ στην Ελλάδα, μας δίδαξαν πρώτα και κύρια μια απλή αρχή:

Το αίμα δεν ξεπλένεται με αίμα.

Φασισμός σημαίνει θάνατος. Δεν μπορείς λοιπόν να πολεμήσεις τον φασισμό με το δικό του όπλο. 

Για να μην παρεξηγηθώ, προφανώς και όταν ο κόμπος φτάσει στο χτένι, όπως έγινε στους δυο παραπάνω εμφυλίους πολέμους, όπως έγινε στον β' ΠΠ και σε τόσες άλλες περιπτώσεις, οι λαϊκές δυνάμεις οφείλουν να οργανωθούν, το δημοκρατικό τόξο οφείλει να συγκροτηθεί σε ενιαία παράταξη και να σκοτώσει το φίδι του φασισμού και όσα αυγά ενδεχομένως αυτό έχει αφήσει. Αυτή όμως δεν είναι μια κανονικότητα, είναι η ακραία λύση, ξαναλέω, όταν έχουμε ήδη κάνει μια σειρά λαθών ως κοινωνία και έχουμε ήδη επιτρέψει στον 'κόμπο να φτάσει στο χτένι'.

Τι πρέπει να κάνουμε νωρίτερα λοιπόν, για να μην φτάσουμε εκεί;

Κάποια απλά πράγματα:

- Να φτοντίσουμε για μια υψηλή ποιότητα εκπαίδευσης διαθέσιμη σε όλα τα λαϊκά στρώματα, ανεξαρτήτως της οικονομικής τους κατάστασης,

- Να φροντίσουμε για μια δημοκρατία όσο γίνεται πιο άμεση, όσο γίνεται περισσότερο στηριγμένη στις κοινότητες και στη συμμετοχή, η οποία θα καλλιεργεί ένα αίσθημα ισοτιμίας και δικαιοσύνης,

- Να φροντίσουμε για μια συμμετοχική ανάπτυξη οικονομίας και της παραγωγής η οποία θα εξαφανίσει την φτώχεια από προσώπου γης,

Σήμερα, με την υπερ-επάρκεια πόρων, με την εκρηκτική ανάπτυξη της πληροφορικής και πολλών συναφών επιστημών και τεχνολογιών, τα παραπάνω έχουν φύγει από την σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας και είναι, όλα, απολύτως εφικτά. 

Ισχυρίζομαι λοιπόν πως η πρόληψη είναι καλύτερη της θεραπείας, ακόμα και στο φαινόμενο του φασισμού. Η κοινωνία μας πρέπει να εξαλείψει τις αιτίες που τον γεννάνε, που δεν είναι άλλες από την απληστία και τη δίψα για εξουσία, που με τη σειρά τους γεννούν την φτώχεια, την ανισότητα και το διάχυτο αίσθημα της αδικίας.

Αν χρειαστεί να πολεμήσουμε τον φασισμό λοιπόν, βεβαίως και θα το (ξανά)κάνουμε. Είναι νομίζω σοφότερο όμως να εργαστούμε σε ένα επίπεδο πριν από αυτό. Να εξαλείψουμε τις αιτίες που τον γεννάνε. 

Να κατέβουν τώρα τα μνημεία του μίσους

Τα τελευταία χρόνια το έφερε η ζωή να γίνει το ιστορικό Δίστομο η δεύτερη ιδιαίτερη πατρίδα μου και να το επισκέπτομαι συχνά. Όταν το 2022 πήγα για μια βάπτιση στον Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Διστόμου μου έκανε μεγάλη εντύπωση μια πλάκα με ονόματα θυμάτων στην είσοδο του λαού, στα οποία υπήρχε το εξής σχόλιο:

«Τους σκότωσαν οι Εαμοβούλγαροι διότι ηγάπησαν την πατρίδα τους, την Ελλάδα»

Εξεπλάγην και κοίταξα το κινητό μου να δω την ημερομηνία, την χρονιά στην οποία ζούμε. Ήμασταν άραγε στο 2022, όπως νόμιζα, ή με κάποιο μαγικό τρόπο ταξιδέψαμε πίσω στο 1952;

Απ’ όσο ξέρω ο Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Διστόμου ανήκει στην Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας και μέσω αυτής στην Εκκλησία της Ελλάδος, η οποία εάν δεν κάνω λάθος χρηματοδοτείται πλουσιοπάροχα από την Ελληνική Δημοκρατία (και παρότι η άποψη μου αυτή είναι αντιδημοφιλής, καλά κάνει και χρηματοδοτείται).

Με ποιο δικαίωμα λοιπόν σε έναν Ναό του Θεού της Αγάπης αναπαράγεται το μίσος;

Εχω την εντύπωση επίσης πως με νόμο του ελληνικού κράτους στις αρχές της δεκαετίας του 1980 αυτή η γελοιότητα σταμάτησε μια και καλή. Οι γιορτές και τα μνημεία του μίσους μπήκαν στο ‘χρονοντούλαπο της ιστορίας’ – ή μάλλον ακριβέστερα, γράφτηκαν σε μια κατάμαυρη σελίδα της – και ο ελληνικός λαός αποφάσισε να προχωρήσει μπροστά ενωμένος.

Δεν είναι δυνατόν λοιπόν η ρητορική των γερμανοτσολιάδων να επιβιώνει, έστω και σε μια μαρμάρινη πλάκα, ειδικά σε έναν μαρτυρικό τόπο όπως το Δίστομο.

Επαναλαμβάνω πως ζούμε στο 2025 και για τα γεγονότα της εμφύλιας σύρραξης τόσο στην κατοχή όσο και στον εμφύλιο πόλεμο, η ιστορία έχει αποφανθεί οριστικά και αμετάκλητα. Η πληροφορία που παρουσιάζεται σε δημόσιο χώρο, δεν γίνεται να αναπαράγει μια ανιστόρητη ρητορική.

Ας μεταφερθούν αυτά τα μνημεία μίσους, τόσο από το Δίστομο όσο και απ’ όλη την Ελλάδα - στα σημεία που βρίσκονται, σε ένα «Μουσείο Εμφυλίου Πολέμου» για να μαθαίνουν οι επόμενες γενιές πως ο ‘διεθνής παράγοντας’ με τις ντόπιες μαριονέτες τους έσπειραν το μίσος και έφεραν τον όλεθρο στον ελληνικό λαό.

Άλλο φασίστας, άλλο μαλάκας

Την Κυριακή 8 Ιουνίου 2025, στο πρόσφατα ανακαινισμένο μουσείο του Διστόμου, αφιερωμένου στα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας της 10ης Ιουνίου 1944, είχα την τύχη να παρακολουθήσω μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα δημόσια συζήτηση με θέμα «Δίστομο, 81 χρόνια από τη Σφαγή: Μνήμη – Διεκδίκηση».

Ομιλητές ήταν ο Καθηγητής Πολιτειολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Δημήτρης Χριστόπουλος, ο Δικηγόρος Αθηνών (Πολιτική Αγωγή στην δίκη της Χρυσής Αυγής ) Θανάσης Καμπαγιάννης, η δημοσιογράφος Ελευθερία Κουμάντου, ο Πολιτικός Επιστήμονα και Υπ. Διδάκτορας στο Πάντειο, Θανάσης Δημάκας, η Μάγδα Φύσσα και ο Στάθης Κουκής, μέλος της Συλλόγου Πολιτισμού Παύλος Killah-P Φύσσας, ενώ συντόνισε η Αμαλία Παπαϊωάννου, συντονίστρια του Μουσείου Θυμάτων Ναζισμού.

Στο σύντομο αυτό σημείωμα θα ήθελα να αναδείξω κάτι πολύ απλό που είπε ο κ. Χριστόπουλος: Το να είναι κάποιος φασίστας σημαίνει κάτι πολύ συγκεκριμένο. Φασίστας δεν είναι ο δεξιός, ο συντηρητικός, ούτε καν ο θρησκόληπτος ακροδεξιός, ούτε ακόμα ο εθνικιστής. Φασίστας είναι κάποιος που ίσως έχει κάποιες από τις παραπάνω ιδιότητες (ίσως και όχι), που όμως πάνω απ’ όλα δεν υπολογίζει τη ζωή σου. Είναι αυτός που δεν έχει πρόβλημα να σε σκοτώσει για αυτό που είσαι ή για αυτά που πιστεύεις και πολύ συχνά το κάνει.

Πρέπει λοιπόν να είμαστε πολύ, πολύ προσεκτικοί όταν αποκαλούμε κάποιον φασίστα. Οφείλουμε να είμαστε σίγουροι ότι όντως αξίζει τον χαρακτηρισμό, διότι ο χαρακτηρισμός αυτός έχει ιδιαίτερη βαρύτητα.

Μπορεί κάποιος να μας φαίνεται πολιτικά απεχθής. Μπορεί να είναι υπερσυντηρητικός ή οτιδήποτε άλλο σχετικό. Αυτό όμως δεν τον κάνει απαραίτητα φασίστα.

Για να το πούμε όσο πιο απλά γίνεται, το γεγονός ότι στην καθομιλουμένη χρησιμοποιείται η λέξη ‘φασίστας’ περίπου ως ισοδύναμη της λέξης ‘μαλάκας’ — ας με συγχωρήσουν οι αναγνώστες μου — είναι ένα σοβαρό πολιτικό σφάλμα, το οποίο τελικά ρίχνει νερό στον μύλο του φασισμού.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε εξάλλου πως όταν οι λαοί χρειάστηκε να ορθώσουν το ανάστημα τους και εν τέλει να συντρίψουν τον φασισμό, πολέμησαν μαζί τους άνθρωποι απ’ όλο το φάσμα που σήμερα θα αποκαλούσαμε ‘δημοκρατικό τόξο’. Κι αν κάτι τέτοιο χρειαστεί να γίνει ξανά, είναι βέβαιο πως θα το ξανακάνουν.

Δέκα χρόνια από το δημοψήφισμα του 2015

Συμπληρώνονται σήμερα 10 χρόνια από το δημοψήφισμα του 2015 περί της παραμονής της Ελλάδας στην ευρωζώνη. Όσο κι αν πολλοί προσπάθησαν τότε - και προσπαθούν ακόμα - να διατυπώσουν διαφορετικά το ερώτημα, η δυναμική εκείνων των ημερών ήταν τέτοια που τελικά αυτό ήταν το διακύβευμα.

Όπως ξέρουν οι άνθρωποι του κύκλου μου - τα έγραφα και δημόσια στο ιστολόγιό μου - στήριξα ένθερμα το ΝΑΙ. Το έκανα όμως με ένα συγκεκριμένο σκεπτικό και πολιτικό συλλογισμό που, τολμώ να πω, δικαιώθηκε ιστορικά.

ΝΑΙ για την ισχυρή και δημοκρατική Ελλάδα, σε μια ισχυρή και δημοκρατική Ευρώπη που θα εξελιχθεί γρήγορα στην Ευρωπαϊκή Ομοσπονδιακή Ένωση.

Το ΝΑΙ μας είναι ξεκάθαρο. Το ίδιο ξεκάθαρο όμως είναι και το ΟΧΙ που λέμε, τόσο στην Σκύλλα όσο και στη Χάρυβδη:

• ΟΧΙ στους κάθε λογής γραφικούς που ονειρεύονταν δάνειο από τη Μόσχα ή από το Πεκίνο, ευελπιστώντας σύντομα να τυπώσουν δραχμές στον Χολαργό.

• ΌΧΙ όμως, ακόμα πιο ξεκάθαρο και ισχυρότερο, στην κρατικοδίαιτη,  κλεπτοκρατική και κακιστοκρατική κάστα που κυβέρνησε τη χώρα από τη μεταπολίτευση και μετά και έχει το απύθμενο θράσος να παριστάνει τους 'φιλελεύθερους' και τους 'ευρωπαϊστές'.

Η Ελλάδα αξίζει να είναι μια σύγχρονη, ευρωπαϊκή δημοκρατία. Να είναι ένας από τους πρωταγωνιστές στη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδιακής Ένωσης, μιας υπερδύναμης ειρήνης, ελευθερίας, ισότητας, δικαιοσύνης και πολιτισμού.

Δέκα χρόνια μετά η Ελλάδα που θέλουμε παραμένει ένας όχι και τόσο κοντινός στόχος. Θα δουλέψουμε σκληρά και θα τον πετύχουμε.

Βεβαιότητες και μίσος | Σκέψεις από μια σύντομη επιστροφή στο Facebook

Έλαβα μια πρόσκληση να εγγραφώ στο Facebook κάποια στιγμή το 2006 και άρχισα να το χρησιμοποιώ ενεργά από το 2007. Έβαλα στην πλατφόρμα αυτή πολύ χρόνο και πολλή ενέργεια. 

Έβλεπα πως άξιζε τον κόπο καθώς μπορούσα να μένω σε επαφή με το κοινωνικό μου δίκτυο αλλά και να γνωρίζω ανθρώπους που δεν ήξερα προηγουμένως. Πολύ περισσότερο όμως μου άρεσε πως μπορούσα να εκφράζω απόψεις για ένα ευρύ φάσμα ζητημάτων και να βρίσκω ανθρώπους που τους ενδιέφεραν και μπορούσαμε να αλληλεπιδράσουμε.

Σε επόμενο χρόνο άρχισα να το χρησιμοποιώ και για επαγγελματικούς λόγους καθώς το Facebook προσέφερε ένα ευέλικτο κανάλι υποστηρίξης υφισταμένων πελατών αλλά και προσέλκυσης νέων.

Όσο περνούσαν τα χρόνια όμως παρατηρούσα μια αλλαγή: Η πλατφόρμα απαιτούσε όσο και περισσότερο χρόνο και προσοχή από μένα, σε σημείο που γινόταν - αρχικά υποσυνείδητα - κουραστική. Έβλεπα πως ότι κι αν έγραφα, όση προσπάθεια και αν αυτό απαιτούσε και όση απήχηση κι αν είχε, μετά από λίγες μέρες είχε ξεχαστεί οριστικά και αμετάκηλτα. Σε όρους "1984", πήγαινε στην 'τρύπα του χρόνου'.

Πάνω απ' όλα όμως έβλεπα όλους τους χρήστες να κινούνται προς όλο και πιο ακραίες απόψεις. Κατά τα άλλα ήρεμοι και φιλήσυχοι άνθρωποι δεν είχαν κανένα πρόβλημα να βρίζονται σαν λιμενεργάτες - ή και να 'ξεκατινιάζονται' - στην εντυπωσιακή αυτή πλατφόρμα.

Τέλος παρατήρησα μερικά συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της δικής μου συμπεριφοράς που με εντυπωσίαζαν:

1. Ήμουν σε κρίσιμες συναντήσεις και έβλεπα τις ειδοποιήσεις μου

2. Οδηγούσα και απαντούσα σε σχόλια

3. Επισκεπτόμουν εντυπωσιακά μέρη, που πιθανότατα δεν θα έχω την τύχη να επισκεφτώ ξανά, και έχανα τον χρόνο μου αναρτώντας φωτογραφίες και λέγοντας - στο Fecebook - πόσο όμορφα ήταν.

Κάπου εκεί είδα το ντοκιμαντέρ "Το Κοινωνικό Δίλημμα", το οποίο ενθέρμως σας προτείνω να δείτε κι εσείς:

https://www.netflix.com/gr/title/81254224

Μετά από όλα αυτά, έγινε σε μένα ξεκάθαρο πως ήμουν εθισμένος. Έπρέπε να φύγω από την πλατφόρμα αυτή. Μου πήρε μερικές προσπάθειες, έφυγα όμως οριστικά το καλοκαίρι του 2020, σχεδόν πριν πέντε χρόνια.

__

Όχι το Facebook δεν είναι πλατφόρμα με σκοπό να "συνδέσει" τους ανθρώπους. Αντίθετα είναι ένας εκπληκτικός μηχανισμός τροποποίησης της συμπεριφοράς τους, πράγμα που καταφέρνει με εκπληκτική αποτελεσματικότητα.

Καθώς πλέον οι χρήστες του Facebook είναι κάποια ηλικίας (η δική μου γενιά είναι +/- 50 πια...), η ίδια αποστολή για τους νεώτερους επιτελείται από το Instagram, το TikTok και άλλες πλατφόρμες.

Σκοπός όλων είναι κοινός: Η τροποποίηση της συμπεριφοράς.

__

Πριν λίγες μέρες, σχεδόν 'κατά λάθος', επανήλθα στην πλατφόρμα για να λειτουργήσουν κάποιες εταιρικές σελίδες που είχε χαθεί άλλη πρόσβαση. Πειραματίστηκα, ίσως να "έπεσα και στην παγίδα", να προωθήσω κι εδώ τη δουλειά που κάνουμε με το Together for Europe - Movement for the European Federal Union, το οποίο όντως αξίζει να δείτε στο www.togetherforeurope.com και να υποστηρίξετε το petition μας στο https://change.org/EuropeanFederalUnion - πράγματι δεν υπάρχει άλλη λύση πέρα από τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδιακής Ένωσης!

__

Κάθισα λοιπόν αυτές τις δυο-τρεις μέρες και διάβασα αναρτήσεις τόσο φίλων όσο και αγνώστων. Δυστυχώς οι φόβοι μου επιβεβαιώθηκαν: Οι συντάκτες τείνουν να είναι απόλυτα βέβαιοι για όσα ισχυρίζονται. Αναρωτιέμαι, από που όλοι αυτοί οι συνάνθρωποί μας αντλούν τόση, μα τόση βεβαιότητα; Φαίνεται πως στο σύμπαν του Facebook, η αμφισβήτηση, ο σπόρος δηλαδή της προόδου και της επιστήμης, είναι έννοια απαγορευμένη.

Ακόμα χειρότερα διάβασα πλήθος αναρτήσεων, πολλές από ανθρώπους με πανεπιστημιακή μόρφωση, οι οποίες ξεχείλιζαν μίσος. Πόσος θυμός και πόση στενοχώρια; Πόση αρνητική ενέργεια; Και πόση χαμένη ευκαιρία όταν όλη αυτή η ενέργεια καταναλώνεται σε ένα ή περισσότερα posts στο Facebook και δεν τροφοδοτυεί μια αληθινή, προοδευτική δράση στον 'αληθινό κόσμο';

Πρέπει να σημειωθεί πως πολλοί από όσους γράφουν με θυμό και μίσος δηλώνουν στο προφίλ τους ότι είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Ο υποφαινόμενος ακολουθεί με σεβασμό το τυπικό της θρησκείας μας στην κοινωνική ζωή του, τον ενοχλεί πάντα όμως ο φορμαλισμός. Πολύ περισσότερο, όταν έρχεται αντιμέτωπος με τα υπαρξιακά ερωτήματα, η μόνη ειλικρινής απάντηση που μπορεί να δώσει είναι μια: "Δεν ξέρω". Είμαι δηλαδή αγνωστικιστής και πολλά θεολογικά ερωτήματα με υπερβαίνουν.

Πιστεύω όμως στον άνθρωπο. Ένας εκπληκτικός άνθρωπος, σύμφωνα με τη θρησκεία μας, ήταν και ο Ιησούς Χριστός. Σύμφωνα με την ίδια θρησκεία πάντα, ο άνθρωπος αυτό, ο Γιός του Θεού και Θεάνθρωπος, μας δίδαξε επί της ουσίας ένα και μόνο πράγμα:

Ο Θεός Είναι Αγάπη.

Ας το προσπαθήσουν να το θυμηθούν αυτό όσοι πέφτουν στην παγίδα του φθόνου και του μίσους εκφραζόμενοι στην πλατφόρμα αυτή.

__

Ζητώ συγγνώμη αν σας κούρασα με τις σκέψεις αυτές. Θεωρήστε τις παρακαλώ ως έναν ειλικρινή χαιρετισμό. Σε λίγες μέρες θα αποχωρήσω εκ νέου. Οι περισσότεροι ξέρετε που να με βρείτε εφόσον το επιθυμήσετε. Ψηφιακά είμαι πάντα στο www.tsigos.gr 

Χάρηκα που έστω και έτσι ήρθαμε πάλι σε επικοινωνία. Να είστε πάντα καλά! Και την επόμενη φορά που θα κληθείτε να επιλέξετε μεταξύ μιας 'ψηφιακής εμπειρίας' και μιας εμπειρίας στον πραγματικό κόσμο, στην αληθινή ζωή δηλαδή, σκεφθείτε να επιλέξετε τη δεύτερη!

Ογδόντα χρόνια μετά: Ένα μεγάλο ευχαριστώ

Πέρασαν ογδόντα χρόνια από την ήττα της ναζιστικής Γερμανίας και το τέλος του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου στην Ευρώπη. Κοιτάζοντας πίσω, τώρα που έχουμε την τεράστια τύχη να είναι μαζί μας ελάχιστοι ακόμα επιζώντες του πολέμου, το λιγότερο που οφείλουμε να κάνουμε είναι να πούμε ένα μεγάλο ευχαριστώ.

Ένα ευχαριστώ γενικά σε όσους αγωνίστηκαν, σε όσους έδωσαν τη ζωή τους για να νικήσουν το ναζιστικό τέρας.

Το ευχαριστώ αυτό όμως οφείλει να γίνει και πολύ πιο συγκεκριμένο. Ο μεγάλος Ernest Hemingway είχε μιλήσει για την οφειλή αυτή με πολύ συγκεκριμένα λόγια:

«Ο κάθε άνθρωπος, που αγαπά την ελευθερία, χρωστάει τόσα στον Κόκκινο Στρατό, που δε θα μπορούσε να τα ξεπληρώσει ποτέ, με ό,τι κι αν έκανε».

Για το πείραμα που έγινε στη Ρωσία και τις γειτονικές της χώρες από το 1917 έως το 1991, μπορεί να πει κανείς πολλά. Σε όρους ιστορίας είναι ακόμα πολύ νωρίς. Τις επόμενες δεκαετίες, ίσως και τους επόμενους αιώνες, το πείραμα αυτό θα μελετηθεί και θα εξαχθούν συμπεράσματα.

Μπορεί κανείς να μιλήσει για πολλά επιτεύγματα του «κράτους των εργατών». Μπορεί ακόμα να μιλήσει και για μεγάλα λάθη, πολλά με εγκληματική διάσταση. Οι σχετικές συζητήσεις λαμβάνουν χώρα σε όλο τον κόσμο και οι διαφωνίες είναι έντονες. Λογικά θα συνεχίσουν για πολύ ακόμα.

Ένα όμως είναι αυτό που δεν μπορεί να αμφισβητήσει κανείς καλόπιστος παρατηρητής: Όταν ο Αντίχριστος εμφανίστηκε στη γη, με τη μορφή εκείνου του απεχθούς αυστριακού, ήταν ακριβώς ο στρατός του κράτους των εργατών, ο Κόκκινος Στρατός, που όρθωσε το ανάστημα του στους ναζί και εν τελεί, μαζί με τους ελεύθερους ανθρώπους όλου του κόσμου, συνέτριψε την προσποίηση του κακού και έσωσε την αξιοπρέπεια του ανθρώπινου είδους.

Το έκανε αυτό ο κόκκινος στρατός πληρώνοντας ένα αδιανόητο τίμημα: Περισσότερες από 20.000.000 ψυχές χάθηκαν μέσα σε λίγα χρόνια για να μείνουμε άνθρωποι.

Σήμερα λοιπόν, την ογδοηκοστή επέτειο της μεγάλης αντιφασιστικής νίκης των λαών, θέλω να ενώσω τη φωνή μου με εκείνη του Ernest Hemingway και να ευχαριστήσω τον Κόκκινο Στρατό. Εκείνους που έμειναν όρθιοι και πάλεψαν όταν κάθε ελπίδα έμοιαζε χαμένη και έτσι εμείς σήμερα είμαστε ελεύθεροι.

Δίπλα στον Κόκκινο Στρατό βέβαια πολέμησαν ηρωικά και νικητήρια οι στρατοί των ΗΠΑ, της Μεγάλης Βρετανίας, της ελεύθερης Γαλλίας και δεκάδων άλλων εθνών, μεταξύ των οποίων κορυφαία θέση έχει ο ηρωικός Ελληνικός Στρατός και η απαράμιλλη Εθνική μας Αντίσταση.

Τα νούμερα όμως μιλούν από μόνα τους. Το τίμημα που πλήρωσε ο Κόκκινος Στρατός, που δίνει αντίστοιχα μεγάλη σημασία στην ιστορική του νίκη, είναι πέρα από κάθε δυνατότητα περιγραφής.

Αιώνια δόξα και τιμή στους ηρωικούς νικητές του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου και διαχρονική επαγρύπνηση ώστε το αυγό του φιδιού να μην επωαστεί ποτέ ξανά.

Για την αυριανή Πρωτομαγιά

Παρότι η αυριανή ημέρα εδώ και χρόνια έχει εκφυλιστεί σε μια αργία,

Η οποία μάλιστα, δίχως ντροπή, 'μεταφέρεται' για κάποια άλλη, πιο βολική ημερομηνία,

Κανείς μας δεν πρέπει να ξεχνάει ότι στ' αλήθεια δεν είναι αργία, μα είναι όντως απεργία.

Διότι απ' όσα έχουμε, τίποτα δεν μας χαρίστηκε.

Όλα κερδήθηκαν με πολλή, σκληρή και ομαδική δουλειά,

Αλλά και με αγώνες, που άλλες εποχές απαίτησαν να χυθεί και κάμποσο αίμα.

Κι επειδή, όταν λέμε απεργία στην Ελλάδα, όλα ξεκίνησαν από τους Καπνεργάτες της Μακεδονίας,

Σπάνιο τέκνο των οποίων ήταν ένας άνθρωπος που τον έλεγαν Χρόνη Μίσσιο,

Αν θέλετε ακούστε τη συμβουλή μου και ψάξτε για να μάθετε την ιστορία του σημαντικού αυτού ανθρώπου,

Η διαδρομή της ζωής του οποίου μας αποκαλύπτει τι στην ευχή συνέβη σε αυτήν τη χώρα τον τελευταίο αιώνα.

Αξίζει τον κόπο. Δείτε παρακάτω ένα υπέροχο τραγούδι και ένα απόσπασμα από μια διαφωτιστική συνέντευξη.

Καλή Πρωτομαγιά σε όλους!

Ο Πάπας Φραγκίσκος και το Μεγάλο Σχίσμα

Ο Πάπας Φραγκίσκος υπήρξε ένας από τους Ποντίφικες που πραγματικά υπερασπίστηκαν με θέρμη τον τερματισμό του «Μεγάλου Σχίσματος» και εργάστηκαν σοβαρά για την επαναφορά της ενότητας στον χριστιανικό κόσμο — ευτυχώς, ο Ομόλογός του στη Νέα Ρώμη τον υποστήριξε πλήρως (κάτι που κατέστησε τον Βαρθολομαίο συχνά αντιδημοφιλή σε συντηρητικούς ελληνικούς θρησκευτικούς κύκλους).

Από ευρωπαϊκή σκοπιά, το Μεγάλο Σχίσμα είχε πολύ σημαντικές ιστορικές συνέπειες, οι οποίες εξακολουθούν (!) να γίνονται αισθητές και συχνά εργαλειοποιούνται από τους λαϊκιστές.

Το να εργάζεται κανείς για τον τερματισμό του Μεγάλου Σχίσματος (επιτέλους!), ήταν πράγματι μια θαρραλέα πράξη.

Εύχομαι ο διάλογος να συνεχιστεί και η προσπάθεια να ολοκληρωθεί.

Η Ανατολική και η Δυτική Ευρώπη ίσως με αυτόν τον τρόπο καταφέρουν τελικά να έρθουν πιο κοντά.

Ποτέ ξανά

Όσες φορές κι αν έρθω στο Μαυσωλείο του Διστόμου, δεν το συνηθίζω.

Αυτό που έγινε στη Ευρώπη τις δεκαετίες του 1920 και 1930 και οδήγησε στο γερμανικό ναζιστικό καθεστώς πρέπει να μελετηθεί καλά. Ξανά και ξανά. Δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να αφήσουμε να ξανασυμβεί.

Οι δυνατότητες του ανθρώπου πλέον είναι τέτοιες που αν εμφανιστεί εκ νέου ένα τέτοιο καθεστώς (σπέρματα του οποίου βλέπουμε συχνά), θα σημάνει το τέλος της ανθρωπότητας όπως την ξέρουμε.

Αν ακούσετε κάποιον να επιχειρηματολογεί ότι «αξίζει να σκοτώσεις κάποιον/ους για έναν υποτιθέμενο ‘ανώτερο σκοπό’», πιθανότατα έχετε να κάνετε με έναν φασίστα ή νεοναζί.

Στον οποίο πρέπει απλά να πείτε «ποτέ ξανά».

Σκύλλα και Χάρυβδη στην Ανατολία

 Είδα αυτό εδώ το άρθρο με τον απαίσιο τίτλο "Τουρκία: Στο συνέδριο του CHP Παπανδρέου και Δούκας" και μου ήρθε στο μυαλό το εξής:

Αν κάποιος σας ρωτήσει τι είναι να έχεις να διαλέξεις ανάμεσα στην Σκύλλα και τη Χάρυβδη, μπορείτε να του πείτε πως είναι σαν να έχεις να διαλέξεις ανάμεσα στους ισλαμοφασίστες του ΑΚΡ και τους κεμαλοφασίστες του CHP στην Τουρκία.

Ούτε Σκύλλα, ούτε Χάρυβδη λοιπόν.

Οι λαοί της Ανατολίας έχουν δικαίωμα στη δημοκρατία. Με μια πολυκεντρική, περιφερειακά οργανωμένη δημοκρατική χώρα, που θα σεβαστεί τους αυτόχθονες λαούς της Μικράς Ασίας και θα συνεργαστεί για ένα καλύτερο αύριο για όλους.

υγ. Όσο για τον υιό... τι να πει κανείς πια. Μάλλον έχει μείνει στα ζεϊμπέκικα με τον Τζεμ και στο "συνωστίζονταν" της Ρεπούση. Κρίμα όμως για τον Χάρη Δούκα. Πρέπει να διαβάσει περισσότερο.

Μνήμη Μιχάλη Χαραλαμπίδη - Μια συζήτηση για την περιφερειακή ανάπτυξη και πέρα από αυτήν

Στις 28 και 29 Μαΐου οργανώθηκε στην Αθήνα ένα διήμερο εκδηλώσεων μνήμης για τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη υπό τον τίτλο «Εἶσαι τοῦ Ρήγα Φερραίου παιδί!». 

Οι οργανωτές μου έκαναν την τιμή να με καλέσουν σε ένα τραπέζι συζήτησης με θέμα "Η Πολιτική ως τοπικό Σχέδιο. Για ένα περιφερειακό αναπτυξιακό μοντέλο.", συντονιστή τον Δικηγόρο Γιώργο Παπασίμο και συζητητές τον Τάσο Τσατσάκη, Αντιδήμαρχο Ηρακλείου, Μπενέτο Σπύρου, τ. Δήμαρχο Λειψών και εμένα. 

Έγινε μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση, στην οποία φυσικά μίλησα χωρίς σημειώσεις, αφού νομίζω πως σε καμία σημείωση δεν μπορεί να χωρέσει λόγος που αφορά τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη. Οι συνομιλητές μου έκαναν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες τοποθετήσεις, από τις οποίες έμαθα πολλά. Έκανα ότι μπορούσα να συνεισφέρω κι εγώ. Το παρακάτω κείμενο το συνέταξα σήμερα, προσπαθώντας να ανακαλέσω στην μνήμη μου όσα ειπώθηκαν στη συζήτηση - παρότι είναι μάλλον αδύνατον ο προφορικός λόγος να τιθασευτεί σε ένα γραπτό κείμενο.

___

Το 1999 ακούσαμε τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη να μας καλεί να "γίνουμε όλοι μάστορες", όταν το ΚΚΚΑΣΟΡ - και το μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού φάσματος - εξαπατούσε τον ελληνικό λαό με αυτό που κατέληξε στο 'σκάνδαλο του Χρηματιστηρίου'.

Ανταποκριθήκαμε στο κάλεσμά του. Γίναμε οι μάστορες του 21ου αιώνα και ο Μιχάλης, δίχως ίσως να το είχε σκεφτεί ποτέ, έγινε ο πατέρας του ελληνικού κινήματος νεοφυούς επιχειρηματικότητας.

Το 2009 στην Πασκόσμια Εβδομάδα Επιχειρηματικότητας, το 2010 στο Ελληνικό Συνέδριο Νεοφυών Επιχειρήσεων, το 2011 στο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Νέων Επιχειρηματιών και το 2012 στην Αθηναϊκή Εβδομάδα Επιχειρηματικότητας, μέσα στα σκοτεινότερα χρόνια της οικονομικής κρίσης - κρίση που κατά τον Χαραλαμπίδη ήταν πρώτα και κύρια πολιτική - η συμμετοχή του Μιχάλη συνέπερνε τους νέους δημιουργούς. "Δεν μοιάζει με πολιτικό", έλεγαν. "Αυτό είναι το αληθινό πρόσωπο της πολιτικής", απαντούσε, όμως η στρέβλωση των λέξεων δυσχεραίνει την επικοινωνία μας.

Βρεθήκαμε το καλοκαίρι του 2023, στο αγαπημένο του Metropol Cafe στο κέντρο. Συζητήσαμε για ένα κοινό μας όραμα, που είχαμε αγγίξει ξανά πριν αρκετό καιρό: Τη διοργάνωση ενός σεμιναριακού κύκλου μεταπτυχιακού επιπέδου για τους εργαζομένους και τους συνεργάτες των επιχειρήσεων της Starttech Ventures με σκοπό να τους φέρουμε σε επαφή με την αυθεντική πολιτική και την έκφρασή της στην αναπτυξιακή στρατηγική. Ο Μιχάλης σχεδίασε ένα υψηλοτάτου επιπέδου πρόγραμμα οχτώ διαλέξεων με τον εξής εμπνευσμένο τίτλο:

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ – Η ΝΕΑ ΣΥΜΜΑΧΙΑ

Νέα Πολιτική Εθνική Αναπτυξιακή Παιδεία

Η πρώτη διάλεξη έγινε το απόγευμα της Τρίτης 3 Οκτωβρίου. Το κοινό ενθουσιάστηκε. Συνεχίζαμε την πρώτη Τρίτη κάθε μήνα, με τελευταία την Τρίτη 12 Μαρτίου όπου παρουσιάστηκε η ανανεωμένη "Αγροφιλία", ένα από τα σημαντικότερα έργα του Χαραλαμπίδη. Ο απρόσμενος αποχωρισμός δεν μας άφησε να κάνουμε τις δυο τελευταίες διαλέξεις, για το συμβολικό κεφάλαιο και την παραγωγική μνήμη, τις οποίες όμως θα ολοκληρώσουμε μελετώντας το έργο του.

Λίγο πριν τη διάλεξη του Φεβρουαρίου 2024, ρώτησα τον Μιχάλη σχετικά με τη φράση που συνήθιζε να λέει "πρέπει να μου ζητήσετε συγγνώμη". Προσπάθησα να του πω ότι, ιδιαίτερα τα νέα παιδιά, μπορεί να δυσκολευτούν να καταλάβουν τι εννοεί. Χαμογέλασε. Μου είπε πως αυτός τους έχει συγχωρήσει όλους. "Δημήτρη, την ψυχή μου την έχω σώσει", συνέχισε. "Από τον εαυτό του πρέπει καθένας να ζητήσει συγγνώμη". Ο δάσκαλος είχε δίκιο. Του χρωστάμε μια μεγάλη και ειλικρινή συγγνώμη. Να τη ζητήσουμε σήμερα, πριν κοιμηθούμε. Η ψυχή του είναι ευγενική, θα χαρεί και θα μας συγχωρήσει. Αρκεί όμως να κάνουμε ένα πράγμα: Να αρχίσουμε να διαβάζουμε. Τόσο τα βιβλία του όσο και άλλα. "Εν αρχή ην ο λόγος".

Ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης έζησε δέκα ζωές σε μια, στην κυριολεξία. Τα πεδία δραστηριοποίησής του πολλά και σε όλα κατάφερε να πρωτοπορήσει. Εκεί όμως που η συνεισφορά του ήταν ανυπέρβλητη είναι η οικονομία και η ανάπτυξη. Ο ιστορικός του μέλλοντος θα του δώσει τα εύσημα της πρωτοπορίας. Το συμβολικό κεφάλαιο, η παραγωγική μνήμη, η συνάντηση του παραδοσιακού με το σύγχρονο, οι αλυσίδες αξίας μικρών παραγωγών, η περιφερειακή διάσταση της οικονομίας με την ανάδειξη του τοπικού - μη αντιγράψιμου - ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, οι γρήγοροι κύκλοι παραγωγείς, τα παγκόσμια δίκτυα διανομής, η άμεση απόκριση στις ανάγκες της αγοράς. Η σκέψη του Χαραλαμπίδη τα συγκέντρωσε όλα σε ένα ενιαίο αφήγημα, όπως πολύ όμορφα δίνεται από το κορυφαίο βιβλίο του "Νέα Αναπτυξιακή Παιδεία".

Εναπόκειται σε εμάς πως θα δράσουμε. Αν θα δράσουμε. Αν θα θελήσουμε να κάνουμε τη δύσκολη μα όμορφη διαδρομή που τρέπει τους ψηφοφόρους σε πολίτες και τους εργαζόμενους σε δημιουργούς. Ο Μιχάλης μας έχει δείξει τον δρόμο, εμείς πρέπει να κινητοποιηθούμε και να αναλάβουμε την ευθύνη της ζωής μας.

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως και στη διάρκεια της λεγόμενης μεταπολίτευσης η χώρα εξακολουθεί να διοικείται από μια ξενοκίνητη οικονομική ολιγαρχία η οποία όχι σπάνια έχει μέχρι και εγκληματικά χαρακτηριστικά. Κάνουν 'επιχειρήσεις' πολύ χαμηλής ανταγωνιστικότητας οι οποίες πλουτίζουν μέσα από την προνομιακή εμπορική σχέση που αναπτύσσουν με το κράτος. Για την κάστα αυτή ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνος, καθώς ζητούσε από τους Έλληνες να σκεφτούν και να ανακτήσουν την αυτοπεποίθησή τους. Για αυτό και βίωσε μια ιδιότυπη εξορία. Είχε εκδοθεί απαγορευτικό για τις απόψεις του. Η άρση του απαγορευτικού αυτού έγινε στις 27/3/2024. Τότε νόμισαν πως έπαψε πια να είναι επικίνδυνος. Μέχρι και η ηγετική ομάδα του ΚΚΚΑΣΟΡ εμφανίστηκε στην τελετή αποχαιρετισμού, ευελπιστώντας να πάρει λίγη από τη λάμψη της διαδρομής του Χαραλαμπίδη. Να το γνωρίζουν καλά όμως: Γελοιοποιούνται. Η μνήμη, η ιστορία είναι με τη μεριά του. Όχι με αυτή των 'μικρών ανθρώπων', όπως χαρακτηριστικά τους αποκαλούσε.

Εμείς, όσοι είχαμε την αγαθή τύχη να τον γνωρίσουμε, πρέπει να απαρνηθούμε τον όρο του 'Χαραλαμπιδικού'. Κανείς μας δεν τον δικαιούται, πολύ απλά διότι ο Μιχάλης στα τριάντα και πλέον χρόνια της εξορίας τους, ήταν μόνος. Απελπιστικά μόνος. Αυτό που οφείλουμε να κάνουμε για να τιμήσουμε την μνήμη του και, ας το πούμε ειλικρινά, να συγχωρήσουμε τους εαυτούς μας είναι πρώτα να διαβάσουμε και μετά να δράσουμε. Να φύγουμε από το επίπεδο του ψηφοφόρου και να γίνουμε πολίτες. Να γίνουμε μάστορες. Να κάνουμε πράξη την περιφερειακή ανάπτυξη, να ανακαλέσουμε την παραγωγική μνήμη, να αξιοποιήσουμε το συμβολικό κεφάλαιο.

Κάνοντάς τα όλα αυτά, θα τιμήσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον μεγάλο αυτόν διανοητή, τον υπέροχο άνθρωπο, τον αληθινό πολιτικό. Είμαι απόλυτα βέβαιος πως όσο περνά ο καιρός, ο δρόμος αυτός θα γίνει δημοφιλής για τη μεγάλη πλειοψηφία του ελληνικού λαού, ιδιαίτερα για τους νέους. Ενός λαού προδομένου και απογοητευμένου. Ενός λαού που σοφά επιλέγει τον ΄κανένα' - διότι, όπως σωστά έλεγε ο Χαραλαμπίδης, το κυρίαρχο μέγεθος της εποχής μας είναι ο 'κανένας'.

Τα εκατομμύρια του ελληνικού λαού που βγήκαν στους δρόμους στις 28/2/2025 έχουν μια βουβή απογοήτευση. Γνωρίζουν ότι κάτι πάει πολύ στραβά. Ξέρουν πως οι κάστες που πάρκαραν στο κράτος και απομυζούν τον δημόσιο πλούτο για δεκαετίες έχουν φτάσει στα αδιέξοδά τους. Εναγωνίως ο ελληνικός λαός αναζητά μια διαφυγή από τη βαρβαρότητα που βιώνει. Η μοναδική βιώσιμη έξοδος είναι ο όμορφος δρόμος της πολιτικής. Το σημείο εκκίνησης είναι η πολιτική σκέψη του Μιχάλη Χαραλαμπίδη. Το πλέον κατανοητό πεδίο της, αυτό που αποδεικνύει πως όχι, δεν είναι "όλοι ίδιοι", είναι η οικονομική και αναπτυξιακή του σκέψη. 

Η νέα γενιά είναι αυτή που θα κάνει πράξη της περιφεριακή επαναθεμελίωση του κράτους και την ανάκτηση του ελληνικού τρόπου, όπως οραματίστηκε ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης. Η ιστορία ήδη τον δικαιώνει και αυτό θα φανεί πολύ σύντομα σε όλους.

Έναν χρόνο μετά ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης είναι εδώ

Συμπληρώθηκε χθες ένας χρόνος που μας άφησε ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης.

Ο φίλος, ο δάσκαλος, το πρότυπο. Ο πατριώτης - διεθνιστής, ο διανοητής, ο συγγραφέας που έσωσε της τιμή της Πολιτικής στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης. Ο Πολιτικός με την αυθεντική έννοια του όρου.

Το κενό που άφησε ο Μιχάλης είναι δυσαναπλήρωτο και ο πόνος είναι βαρύς.

Όπως περνάει ο καιρός, μέσα στην θλίψη της μεγάλης αυτής απώλειας, αρχίζει να φαίνεται μια αχτίδα φωτός. Ο Χαραλαμπίδης είναι ακόμα εδώ. Υπάρχει μέσα από τα βιβλία του, τις ομιλίες του, την σκέψη που απλόχερα μοιράστηκε σε εκδηλώσεις σε όλη την Ελλάδα.

Έρχεται στην σκέψη μας μέσα από την σχεδόν καθημερινή επιβεβαίωσή του από ζητήματα όπως η στρατηγική σημασία του σιδηροδρόμου, την ανάγκη για μια δημοκρατική & πολυκεντρική Ανατολία ή ακόμα και το αδιέξοδο της υπαρκτής 'πολιτικής' ως επικοινωνία και ως μέθοδος διαφόρων καστών που επιθυμούν να 'παρκάρουν στο κράτος' και να πλουτίσουν εις βάρος των πολλών.

Ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης συνομιλούσε με την Ιστορία, οπότε Εκείνη φέρεται με ιδιαίτερη ευγένεια προς αυτόν.

Ο λόγος του Μιχάλη είναι περισσότερο επίκαιρος από ποτέ. Η πολιτική είναι όντως η ύψιστη των τεχνών. Δεν είναι θέμα χαρισματικής προσωπικότητας, δεν είναι θέμα 'επικοινωνίας', δεν είναι θέμα 'διαχείρισης της καθημερινότητας'. Αντίθετα είναι ζήτημα ανάλυσης, οράματος και προγραμματικού λόγου. Είναι ζήτημα σχεδίου. Είναι η πραγμάτωση της επιστήμης.

Είναι αυτό που εναγωνίως αναζητούν τα εκατομμύρια των συμπατριωτών μας που για την ώρα - πολύ σοφά - επιλέγουν τον 'κανένα'.

Χαίρε δάσκαλε. Ως τη νίκη, πάντοτε.

___

Ως τη Νίκη, Πάντοτε, Μιχάλη Χαραλαμπίδη

Άρση απαγορευτικού

Αποχαιρετώντας έναν μεγάλο Πολιτικό, σπουδαίο Διανοούμενο και μοναδικό Άνθρωπο

Μια μεγαλειώδης διαδήλωση, ένα σύνθημα και ένα ερώτημα

Σήμερα είχα τη μεγάλη τύχη, μαζί με μια ομάδα συναδέλφων, να βρεθώ στη μεγαλειώδη διαδήλωση για την θλιβερή επέτειο των δύο ετών από το έγκλημα των Τεμπών.

Η συγκέντρωση ήταν αδιανόητα μεγάλη, αριθμούσε το λιγότερο 500.000 ανθρώπους, ενδεχομένως και πολύ περισσότερους. Παρακάτω λίγες φωτογραφίες που τράβηξα ο ίδιος:

Κάτι που μου έκανε μεγάλη εντύπωση ήταν πως το πλήθος ήταν βουβό (με εξαίρεση ένα μόνο σύνθημα στο οποίο θα αναφερθώ παρακάτω).

Υπήρχαν ελάχιστα αυτοσχέδια πανώ, λίγα από επαγγελματικούς - εργασιακούς συλλόγους και ελάχιστα κομματικά, κυρίως από σχηματισμούς της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς.

Ο κόσμος ήταν βουβός γιατί πενθούσε. Ήταν βουβός γιατί αντιλαμβάνεται πως κάτι πάει πολύ άσχημα. Ήταν βουβός προσπαθώντας να πει «φτάνει πια με το δούλεμα» και «φτάνει πια με την υποκρισία της δήθεν ‘ανεξάρτητης δικαιοσύνης’».

Ήταν όμως και κάτι ακόμα: Ο κόσμος ήταν βουβός διότι δεν ξέρει πού να απευθυνθεί. Κατά κάποιο τρόπο, σήμερα είδαμε τις ‘στρατιές του κανένα’, αναφερόμενος στο αποτέλεσμα του «ποιον θέλετε για πρωθυπουργό;» στη μεγάλη πλειοψηφία των ερευνών γνώμης.

Ο κανένας λοιπόν, αυτός εκφράστηκε σήμερα. Βιώνουμε την απόλυτη ήττα της πολιτικής. Μοναδική ελπίδα είναι οι εκατοντάδες χιλιάδες έλληνες που βγήκαν στον δρόμο σήμερα να κάνουν το βήμα παραπάνω και - επιτέλους - να πολιτικοποιηθούν. Αυτή είναι η μόνη λύση.

Τέλος, απηυδισμένος σε βαθμό απελπισίας από την αισχρή κυβερνητική προπαγάνδα, έχω ένα ερώτημα να θέσω:

Το μοναδικό συνήθημα που ακούγονταν έντονα σήμερα ήταν μονολεκτικό: «Δολοφόνοι!!!», φώναζε ο κόσμος τακτικά και με ένταση.

Οι άνθρωποι που το φώναζαν, σε ποιον νομίζετε ότι απευθύνονταν;;;

Για τα αιτήματα της απεργίας της 28ης Φεβρουαρίου

Παρακολούθησα σήμερα μια συζήτηση σχετικά με τα αιτήματα απεργιών που γίνονται την θλιβερή επέτειο του εγκλήματος των Τεμπών — με μερικά από αυτά να μην έχουν άμεση ή προφανή σύνδεση με το θέμα της ημέρας.

Προκύπτει έτσι ένα ξεκάθαρο ερώτημα: Άραγε πρέπει ο ελληνικός λαός να «ανοίξει» όλο αυτό το εύρος αιτημάτων ή πρέπει να επικεντρωθεί στο αίτημα για δικαιοσύνη;

Η γνώμη μου είναι πως το αίτημα για δικαιοσύνη είναι πραγματικά πάνδημο και αληθινά ενώνει τον λαό μας με έναν εντυπωσιακό τρόπο.

Αν ανατρέξουμε στην πρόσφατη ιστορία, ένα αντίστοιχο γεγονός ήταν η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη τη δεκαετία του 60.

Η βάναυση αυτή πράξη ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι μετά από 20 χρόνια αδιανόητης καταπίεσης (1945-1965) και έβγαλε τον κόσμο στους δρόμους με ένα πλήθος αιτημάτων.

Οι κινητοποιήσεις αυτές τελικά, δέκα χρόνια μετά (και αφού μεσολάβησε μια δικτατορία), μετέτρεψαν την Ελλάδα από μια τριτοκοσμική απολυταρχία σε μια ευρωπαϊκή δημοκρατία (η οποία βέβαια έχει πλήθος σοβαρών παθογενειών, η πρόοδος όμως είναι αναμφισβήτητη).

Έτσι και σήμερα, μετά από 15 χρόνια βάρβαρης οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής κρίσης, το έγκλημα των Τεμπών, (μέσα κυρίως από την ενορχηστρωμένη προσπάθεια συγκάλυψης του και την τραγική αδυναμία της δικαιοσύνης να σταθεί ύψος των περιστάσεων - ακριβώς όπως και στην περίπτωση Λαμπράκη) λειτουργεί ως σταγόνα που ξεχειλίζει το ποτήρι και κινητοποιεί τις λαϊκές μάζες μετά από πολλά χρόνια αδράνειας.

Δεν είναι καθόλου παράλογο λοιπόν οι διάφορες λαϊκές, κοινωνικές και πολιτικές ομάδες να εκφράζουν και τα δικά τους, εκ πρώτης όψης άσχετα αιτήματα. Είναι μια διαδικασία που δεν μπορεί κανείς να καθοδηγήσει.

Προσωπικά καλωσορίζω την έκφραση των αιτημάτων, ευχόμενος όλοι εμείς να αποφασίσουμε πως δεν μας καλύπτει ο ρόλος του ψηφοφόρου και να επιχειρήσουμε να ανακτήσουμε την ιδιότητα του πολίτη, με ό,τι αυτό σημαίνει.

Παράλληλα νομίζω πως πρέπει όλοι μας να μείνουμε πιστοί στο πρωταρχικό αίτημα, για χίλιους λόγους αλλά με πρώτο τον σεβασμό στη μνήμη των αδικοχαμένων θυμάτων:

Απαιτούμε δικαιοσύνη.

Όταν το "έλλειμμα πολιτικής" πληρώνεται με αίμα

Αυτό που περιγράφει ο κ. Θοδωρής Γεωργακόπουλος στο άρθρο του στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (εδώ) θα μπορούσε συνοπτικά να αποδοθεί ως "ήττα της πολιτικής", τουλάχιστον όσον αφορά την αυθεντική έννοια του όρου "πολιτική", που νομίζω πως σε λίγα έχει να κάνει με την τρέχουσα, 'υπαρκτή' χρήση του.

Τα ίδια ακριβώς με αυτά που γράφει ισχύουν μεταξύ άλλων και για τις τραγωδίες/εγκλήματα του Εξπρές Σάμινα, των φωτιών της Ηλείας, τη Μάνδρα και το Μάτι καθώς φυσικά και στο έγκλημα των Τεμπών που συγκλονίζει τη χώρα μας.

Είναι λοιπόν σαφές πως το 'πολιτικό έλλειμμα' εν τέλει πληρώνεται με αίμα. Φράση που είναι συγκλονιστικό ότι ισχύει στην κυριολεξία της, όπως αποδεικνύεται από τα γεγονότα.

Η πολιτική κρίση, που κατά πολλούς οδήγησε και στην οικονομική κατάρρευση του 2010, εξακολουθεί να υπάρχει. Αυτό συμβαίνει για πολλούς λόγους. Ενδεχομένως και διότι πολλοί από εμάς έχουν συμβιβαστεί με τον ρόλο του ψηφοφόρου, αρνούμενοι τις ευθύνες που φέρνει εκείνος του πολίτη.

Όπως είπε ο κ. Μουρατίδης στα σχόλια της ανάρτησής του κ. Γεωργακόπουλου στο LinkedIn, πολλοί έφυγαν - ή μάλλον διέφυγαν - για να σωθούν. Καλώς έπραξαν. Το ερώτημα παραμένει τι θα κάνουν όσοι τελικά έμειναν (ή ακόμα και εγκλωβίστηκαν) εδώ, στη 'Δανία του Νότου'.

Θα εξακολουθήσουν να καλύπτονται με τον ρόλο του ψηφοφόρου (που ακόμα και αυτόν σιγά σιγά τον εγκαταλείπουν[*]), ή θα αναλάβουν τις ευθύνες που απαιτεί ο ρόλος του πολίτη;

Ίδωμεν.

[*] Το 2004 ο Κ. Καραμανλής εξελέγη πρωθυπουργός με ~ 3.4Μ ψήφους. Το 2023 ο Κ. Μητσοτάκης εξελέγη με ~ 2.1Μ ψήφους.

"Δεν έχω οξυγόνο" — Για το έγκλημα των Τεμπών

Σήμερα γίνονται διαδηλώσεις σε όλη την Ελλάδα για την Τραγωδία των Τεμπών - ή μάλλον για το Έγκλημα των Τεμπών, καθότι περί ενός εγκλήματος πρόκειται.

Πρώτα απ’ όλα πρέπει να έχουμε όλοι βαθύ σεβασμό στην μνήμη των αδικοχαμένων θυμάτων. Πολλά απο τα θύματα ήταν νέα παιδιά, η τραγωδία είναι αδιανόητη. Τον ίδιο σεβασμό πρέπει να έχουμε για τον πόνο, για τον θρήνο των δικών τους. Είναι απώλειες που δεν ξεπερνιούνται ποτέ.

Στη συνέχεια οφείλουμε όλοι να απαιτήσουμε, μένοντας ακλόνητα σταθεροί στην απαίτηση μας μέχρι τέλους, να αποδοθεί δικαιοσύνη. Αληθινή δικαιοσύνη και όχι σαν αυτή με την οποία μας έχει συνηθίσει το νεοελληνικό κράτος. Η τραγωδία αυτή μπορεί να γίνει μια στιγμή κάθαρσης.

Τέλος, τίποτα δεν θα μπορούσε να τιμήσει την μνήμη των αδικοχαμένων αυτών ανθρώπων καλύτερα από μια συλλογική απόφαση να αποκτήσει η Ελλάδα έναν πραγματικά σύγχρονο, ευρωπαϊκό σιδηρόδρομο.

Διότι, μην το ξεχνά κανείς, δύο χρόνια μετά το έγκλημα οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι παραμένουν απαρχαιωμένοι και επικίνδυνοι.