Ένας ύμνος στην Αγάπη: Rosalyn και Jimmy Carter

O Jimmy Carter, πιθανότατα ο καλύτερος και σίγουρα ο προοδευτικότερος Πρόεδρος στην ιστορία των ΗΠΑ, σήμερα 99 ετών, ασθενής τελικού σταδίου σε παρηγορητική φροντίδα από τον 2/2023, βρήκε τη δύναμη να παραστεί στην κηδεία της επί 77 έτη συζύγου του, σημαντικότατης ακτιβίστριας του γυναικείου κινήματος, Rosalynn, που μας άφησε πρόσφατα σε ηλικία 96 ετών. 

Είναι μια βαθιά συγκινητική και πολύ διδακτική στιγμή. Πράγματι η αγάπη τελικά τα νικά όλα. 

Είναι η "επιμέλεια εαυτού" σημάδι πολιτικής παρακμής;

Όλα ξεκίνησαν στη Βιέννη, τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα. Ένας γιατρός, ο Sigmund Freud έθεσε τα θεμέλια της ψυχολογίας - ίσως και της ψυχιατρικής, επ' αυτού ας μιλήσει κάποιος ειδικός - ως μιας επιστήμης που σκοπό έχει να 'θεραπεύσει' τον άνθρωπο από τα άγχη που τον βασανίζουν. Ή ίσως, πιο απλά, να κάνει τη ζωή λιγότερο αφόρητη.

Η Αυστρία εκείνη της εποχή και ειδικά η Βιέννη ήταν κάτι σαν το 'κέντρο του κόσμου'. Είχε τους καλύτερους καλλιτέχνες, τους καλύτερους γιατρούς και άλλους επιστήμονες και τους καλύτερους μηχανικούς που μπορούσε να βρει κανείς στον κόσμο. Παρόλα αυτά, ήταν σε παρακμή, άσχετα αν σχεδόν κανείς δεν το συνειδητοποιούσε. Σε λίγα χρόνια η άλλοτε κραταιά Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία θα έμπαινε στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ως υπερδύναμη και θα έβγαινε απ΄αυτόν ως ένα, αξιοπρεπές μεν - μικρό και περιφερειακό δε - κράτος της Ευρώπης.

Στη συνέχεια πολλοί έχτισαν πάνω στο παράδειγμα του Freud. Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα συγγραφείς όπως ο Viktor Frankl, Irvin Yalom, Eckhart Tolle,  Jordan Peterson, Jonathan Haidt και πολλοί άλλοι απέκτησαν παγκόσμια φήμη, έγιναν πλούσιοι και περιζήτητοι, μιλώντας βασικά για το εξής απλό: Πως μπορούμε να 'τα βρούμε με τον εαυτό μας'.

Τατόχρονα εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι ανά την υφήλιο επισκέπτονται σε τακτική βάση ψυχοθεραπευτές, ψυχολόγους και διάφορες άλλες ειδικότητες (όχι σπάνια, δυστυχώς, στα όρια του κομπογιαννιτισμού) ώστε να 'θεραπευτούν', υπό την έννοια της απαλλαγής από άγχη, σκέψεις και συμπεριφορές που καθιστούν τη ζωή τους σχεδόν ανυπόφορη.

Είναι χρήσιμο να κοιτάξουμε την Αρχαία Ελλάδα, όπου ξεκίνησαν οι σχετικές επιστήμες και συνολικά η φιλοσοφία. Τον 5ο αιώνα π.Χ. η Ελλάδα άκμαζε. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία ζούσε τις καλύτερες μέρες της, όπως φυσικά και η Σπάρτη. Δεκάδες πόλεις-κράτη ευημερούσαν και οι αποικίες τους στην Ιωνία και σε όλη τη Μεσόγειο ζούσαν στιγμές δόξας. Μετά βέβαια προέκυψε η εμφύλια διαμάχη. Αθήνα και Σπάρτη επί της ουσίας αλληλοκαταστράφηκαν και όλες οι πόλεις - δορυφόροι τις ακολούθησαν σε αυτήν την πολυετή σύγκρουση, με ολέθριες συνέπειες. 

Τότε ήταν που εμφανίστηκε ο Σωκράτης, ο σημαντικότερος μαθητής του ο Πλάτων και, τέλος, ο σημαντικότερος μαθητής του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης. Αυτή η διάσημη τριάδα θεμελίωσε τη φιλοσοφία όπως την γνωρίζουμε σήμερα και, σε τεράστιο βαθμό, έχει καθορίσει αυτό που ονομάζουμε 'Δύση' στην εποχή μας αφού τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Δυτική Ευρώπη έχουν χτίσει τις σύγχρονες κοινωνίες τους πάνω στα διδάγματα αυτών των μεγάλων φιλοσόφων.

Αυτό που αγνοούν οι περισσότεροι είναι ότι, τελικά, δεν ήταν αυτές οι πιο δημοφιλείς φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας. Εκείνοι που τελικά επικράτησαν, σε αριθμό ακόλουθων και σε επιρροή, ήταν οι Στωϊκοί και οι Επικούρειοι. Οι δυο αυτές σχολές δεν μιλούσαν για πολιτείες και πολιτεύματα όπως η 'δυναμική τριάδα' που ανέφερα παραπάνω. Αντίθετα, επί παραδείγματι, προβληματίζονταν για τον φόβο του θανάτου και πρότειναν συγκεκριμένες τεχνικές για να τον ξεπεράσουμε. Έκαναν αυτό που σήμερα θα λέγαμε 'επιμέλεια εαυτού'.

Η επιρροή των Επικούρειων και των Στωικών ακόμα και σήμερα παραμένει τεράστια. Ο Irvin Yalom, μάλλον ο κορυφαίος ψυχίατρος - ψυχοθεραπευτής της εποχής μας, το λέει συνεχώς ότι κατά βάση απλώς επαναφέρει τον Επίκουρο και προσαρμόζει την σκέψη του στις ανάγκες της εποχής μας. Ο εξαίρετος Eckhart Tolle σίγουρα λέει πράγματα που λίγο πολύ είχαν πει ο Επίκτητος και ο Σενέκας και, λίγο πολύ, η αιχμή της διανόησης σήμερα, εν έτει 2023, κατά βάση επαναφέρει τους Στωϊκούς και τους Επικούρειους στο επίκεντρο.

"Γιατί αυτό είναι πρόβλημα;", δίκαια θα αναρωτηθεί κανείς. Εξάλλου οι υποφαινόμενος δεν χάνει ευκαιρία να δηλώνει τον θαυμασμό του στον Επίκουρο. Το πρόβλημα ξεκινά να γίνεται σαφές όταν αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε την καμπή της ιστορίας που γέννησε αυτά τα φιλοσοφικά ρεύματα. Την εποχή του Επίκουρου - αλλά και των πρώτων Στωικών όπως ο Ζήνων - η Αθήνα είχε παρακμάσει. Δεν ήταν πια η κραταιά δημοκρατία που καθόριζε τις εξελίξεις του κόσμου της εποχής αλλά ένα μάλλον θλιβερό μακεδονικό προτεκτοράτο.

Μας θυμίζει κάτι αυτό; Νομίζω πως δύσκολα μπορεί κάποιος να μην δει τις αναλογίες με την Αυστροουγγαρία στην οποία ο Freud θεμελίωσε τη σύγχρονη ψυχολογία.

Προκύπτει λοιπόν το ερώτημα: Η τεράστια αυτή τάση που παρατηρούμε ανάμεσα στους συμπολίτες μας περί της 'επιμέλειας εαυτού', την στιγμή που εμφανίζονται να αδιαφορούν πλήρως για τα τεκταινόμενα στη δημόσια σφαίρα, ως αν αυτά να μην τους αφορούν, είναι άραγε ένα σημάδι παρακμής της κοινωνίας μας; Αναγνωρίζουμε συλλογικά την πολιτική μας αδυναμία και για να το διαχειριστούμε κοιτάζουμε 'εντός';Έχει δηλαδή ξεκινήσει η πτώση, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για να την αναστρέψουμε και μας απασχολεί - απλώς - πως θα μειώσουμε το εσωτερικό τίμημα αυτής της πτώσης;

Ή μήπως η αλήθεια είναι ακριβώς η αντίστροφη, δηλαδή η επίτευξη των τεχνικών, οικονομικών και άλλων στόχων κάνει τους ανθρώπους να αντιλαμβάνονται πως όλα 'αυτά' είναι κενά περιεχομένου εάν παράλληλα δεν συνοδεύονται από κάποια 'επιμέλεια εαυτού';

Ας ελπίσουμε το 2023 να μας φέρει πιο κοντά στην απάντηση του θεμελιώδους αυτού ερωτήματος. Η προσωπική μου γνώμη είναι σαφής: Ζούμε μόνο μια φορά, οπότε δεν έχουμε δικαίωμα να αδιαφορήσουμε για τα 'εσωτερικά' μας. Η επιμέλεια εαυτού είναι αναγκαιότητα. Παράλληλα όμως πρέπει να είμαστε έτοιμοι να πληρώσουμε το τίμημα που συνεπάγεται η δραστηριοποίηση στη δημόσια σφαίρα καθώς, αν δεν το κάνουμε εμείς, το κάνουν αυτοί που δεν πρέπει. 

Ηρωες και ανθρωπάκια

Σήμερα το πρωί είδα στην τηλεόραση τον Τίτο Πατρίκιο. Συγκινήθηκα πολύ καθότι είναι συνομήλικος του πατέρα μου (ο οποίος μας άφησε το 2017) και ήταν μαζί στην εξορία στη Μακρόνησο. 

Αφού λοιπόν ο Πατρίκιος αφηγήθηκε γεγονότα της εποχής, τόσο από την κήρυξη του πολέμου όσο και από την αντίσταση, οι δημοσιογράφοι του ζήτησαν "να στείλει κάποιο μήνυμα στους νεώτερους που ακούν".  Απάντησε ξεκινώντας περίπου ως εξής: "Δεν έχω κάποιο μήνυμα να στείλω διότι όποιος στέλνει μηνύματα τέτοιου τύπου κρατά για τον εαυτό του μια θέση υπεροχής, την οποία δεν δικαιούμαι...". Στη συνέχεια μίλησε για την ανάγκη ενδυνάμωσης της δημοκρατίας μας και της αναζήτησης της ενότητας μέσα από τον πλουραλισμός.

Δεν θέλω να θεωρηθεί ότι τον εξιδανικεύω ή τον ηρωοποιώ. Θα θύμωνε πολύ εξάλλου ο ίδιος και θα ήταν σε πλήρη αντίθεση με το πνεύμα του παραπάνω λόγου του. Εξάλλου ο ίδιος ο Θεοδωράκης (επίσης στη Μακρόνησο τα πρώτα χρόνια του '50) είχε πει "απλά ανθρωπάκια ήμασταν, οι καταστάσεις μας έδωσαν την ευκαιρία να δράσουμε".

Από την άλλη, δεν μπορώ να μην καταδείξω τη διδακτικότητα των παραδειγμάτων αυτών και ταυτόχρονα να αναρωτηθώ, εμείς, τα ανθρωπάκια του 2022, αν ανταποκρινόμαστε στις προκλήσεις που η ιστορία επιφύλασσε στη ζωή μας.

Εσύ τι λες, αγαπητέ Αναγνώστη; Ανταποκρινόμαστε;

Ίδωμεν.

Tιμή στον Αλέξανδρο Νικολαΐδη - Ένα μεγάλο μάθημα που μας δίνει

Σήμερα το πρωί, μαζί με εκατομμύρια άλλους Έλληνες, είμαι και εγώ σοκαρισμένος από τον αδόκητο χαμό του Ολυμπιονίκη Αλέξανδρου Νικολαΐδη. Δεν μπορώ να το πιστέψω. Τα λόγια είναι φτωχά για να εκφράσουν την θλίψη για την απώλεια ενός νέου ανθρώπου, ενός πατέρα δυο μικρών παιδιών, ενός συζύγου, ενός φίλου και ενός άξιου συμπολίτη. 

Ότι σχετικό και να πω θα είναι λίγο μπροστά στο μεγαλείο του Αλέξανδρου Νικολαΐδη, οπότε επιλέγω να σιωπήσω. Θα θέσω δημόσια όμως ένα ερώτημα που με βασανίζει από το πρωί: Τι τον έσπρωξε να μπει στην πολιτική;

Σε αυτήν την παρακμάζουσα χώρα που ζούμε, σε αυτήν την κοινωνία που καταρρέει, οι Ολυμπιονίκες είναι από τους λίγους που - με την αξία τους - βρίσκονται στο απυρόβλητο. Σε έναν ιδιότυπο θρόνο που, δικαίως, δεν τους αγγίζει τίποτα ενώ παράλληλα έχουν τακτοποιημένα όλα τα πρακτικά της ζωής τους.

Εντελώς απρόσμενα ο Νικολαϊδης μπήκε στην πολιτική. Απέκτησε εχθρούς χωρίς να φταίει. Τον έβριζαν άνθρωποι που δεν τον γνώριζαν. Έγινε στόχος μηχανισμών προπαγάνδας. Όσοι πριν λίγο τον αποθέωναν, πια τον απαξίωναν.

Για ποιον λόγο;

Μήπως τελικά ο σπουδαίος αυτός άνθρωπος είχε καταλάβει κάτι περί του νοήματος της ζωής που οι υπόλοιποι το αγνοούμε; Έχουμε άραγε το δικαίωμα να ιδιωτεύουμε, να αυτο-φυλακιζόμαστε στον μικρόκοσμό μας και να αυτοπροσδιοριζόμαστε ως φοβισμένα ανθρωπάκια;

Αυτές ήταν άραγε οι προσδοκίες όσων προηγήθηκαν από εμάς; Αυτό το παράδειγμα επιθυμούμε να αφήσουμε σε όσους μας ακολουθούν;

Ήσουν τεράστιος, Αλέξανδρε Νικολαΐδη. Τεράστιος αθλητής, υπέροχος άνθρωπος και πραγματικός πολίτης με την πλήρη έννοια του όρου. Ας ελπίσουμε χιλιάδες συμπολίτες μας να ακολουθήσουν το παράδειγμά τους και να αφήσουν, να αφήσουμε όλοι μας, ένα θετικό αποτύπωμα στη ζωή αυτή. Ακριβώς όπως το περιγράφεις στον συγκλονιστικό αποχαιρετισμό σου.

Η τελευταία και σημαντικότερη συνεισφορά του Διονύση Σιμόπουλου

Ήμουν στις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου όταν μαζί με χιλιάδες άλλα παιδιά και μεγάλους έβλεπα τακτικά ένα υπέροχο τηλεπαιχνίδι στην ΕΡΤ: Κόκκινοι γίγαντες - Άσπροι νάνοι. Το παιδικό μυαλό μου ενθουσιάστηκε, η φαντασία μου γέμισε γαλαξίες, κβάζαρ, αστέρες νετρονίων, σούπερ-νόβα και φυσικά κόκκινους γίγαντες και άσπρους νάνους. Ναι, είχε καθοριστική σημασία που από τόσο νωρίς μας έγινε σαφές ότι οι απαντήσεις για τα υπαρξιακά μας ερωτήματα βρίσκονται στην επιστήμη και όχι στα παραμύθια, είτε φολκλορικά ή θεολογικά.

Αυτή υπήρξε μια από τις πολλές δράσεις του Διονύση Σιμόπουλου, ενός σπουδαίου επιστήμονα που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας. Πολλά έχουν γραφτεί για εκείνον και το πολυσχιδές έργο του στο Πλανητάριο και αλλού. Δεν σκοπεύω να επαναλάβω ούτε να αναμασήσω όλη αυτήν την πληροφορία, η οποία τον τιμά όπως του αρμόζει.

Θέλω να σταθώ σε κάτι που μου κέντρισε το ενδιαφέρον σε κάποιες από τις τελευταίες συνεντεύξεις του, όταν μιλούσε για την ασθένειά του και το γεγονός ότι οι εξελίξεις στην ιατρική επιστήμη του επέτρεπαν να είναι ακόμα μαζί μας ενώ οι αρχικές προγνώσεις του έδιναν πολύ λιγότερο προσδόκιμο (επέτυχε τελικά πολυετή επιβίωση, έναντι αρχικής ολιγόμηνης πρόγνωσης).

Είπε λοιπόν με θάρρος ο Σιμόπουλος: "Είμαι επικούρειος, δεν φοβάμαι τον θάνατο.".

Αυτή η δήλωση, προερχόμενη από έναν κορυφαίο επιστήμονα των ημερών μας και αναφερόμενη στα λόγια του κατά πολλούς κορυφαίου φιλοσόφου της αρχαιότητας (όσο και αν το κατεστημένο προσπαθεί να τον παρουσιάσει ως 'δεύτερης γραμμής', η σχολή του Επίκουρου υπήρξε μάλλον η σπουδαιότερη της ελληνιστικής περιόδου), έχει πραγματικά τεράστια σημασία.

Τολμώ να πω ότι ο Σιμόπουλος με τη δήλωση αυτή έκανε, στη δύση της ζωής του, τη σημαντικότερη συνεισφορά του στον άνθρωπο. Γιατί; Γιατί μας θύμησε που μπορούμε να βρούμε το 'φάρμακο' για την πιο φοβερή ασθένεια, εκείνη του φόβου του θανάτου!

Είχε πει ο Επίκουρος:

Ο θάνατος ουδέν προς ημάς· το γαρ διαλυθέν αναισθητεί· το δ’ αναισθητούν ουδέν προς ημάς.

Δηλαδή:

Ο θάνατος δεν είναι τίποτε για μας, γιατί αυτό που αποσυντίθεται δεν έχει αισθήσεις και ό,τι είναι χωρίς αισθήσεις δεν είναι τίποτε για μας.

Η φράση αυτή, η σημαντικότερη ίσως της τετραφαρμάκου, είναι η πεμπτουσία της επικούρειας φιλοσοφίας. Όχι, δεν πρέπει να φοβάται κανείς τον θάνατο. Τίποτα τρομερό δεν υπάρχει σ' αυτόν, επί της ουσίας δεν υπάρχει. Επιστρέφουμε στην ανυπαρξία, στην οποία βρισκόμασταν για δισεκατομμύρια χρόνια πριν τη γέννησή μας.

Ο Επίκουρος, ο πρωτοπόρος και κορυφαίος φιλόσοφος του υλισμού, εδώ και εικοσιτρείς αιώνες μας δείνει τον δρόμο προς τη γαλήνη, την αταραξία. Μας μαθαίνει πως να ξεπεράσουμε τους μεγαλύτερους φόβους μας και πως να ζήσουμε με νόημα. Χρωστάμε όλοι ένα ολόψυχο, μεγάλο ευχαριστώ στον Διονύση Σιμόπουλο που μας το υπενθύμισε!

Περί ανησυχίας

Από τον Βούδα έως τον Επίκουρο και από τον Ιησού Χριστό μέχρι τον Μωάμεθ και τον Κομφούκιο, προφήτες, θρησκευτικοί ηγέτες και φιλόσοφοι δίνουν κεντρική θέση στις διδασκαλίες τους στο ζήτημα της γαλήνης, της αταραξίας, της ηρεμίας ή ακόμα και της "ειρήνης της ψυχής". Το ίδιο ακριβώς κάνει και η σύγχρονη ψυχολογία και ψυχιατρική. Φαίνεται λοιπόν πως η γαλήνη, ή όπως αλλιώς επιλέξει να περιγράψει κάποιος αυτήν την ψυχοσωματική κατάσταση, αποτελούσε και αποτελεί κύριο στόχο της μεγάλης πλειοψηφίας των ανθρώπων. Στόχος που, υπονοείται σαφώς, είναι τόσο δύσκολος να επιτευχθεί ώστε συχνά να αποτελεί και αντικείμενο θεϊκής παρέμβασης.

Αυτό δυστυχώς συνάδει και με την εμπειρία των περισσοτέρων από εμάς. Θέλουμε την αταραξία, σχεδόν όλοι όμως βασανιζόμαστε από μια διαρκή ανησυχία. Ο μεγάλος συγγραφέας και δάσκαλος Eckhart Tolle μιλάει για έναν "θόρυβο από το παρασκήνιο" ("background noise") που υπάρχει συνεχώς στην σκέψη μας. Πράγματι, πολλοί μελετητές έχουν επιβεβαιώσει πως οι στιγμές που μπορεί ο μέσος άνθρωπος να ηρεμίσει πραγματικά είναι εντυπωσιακά λίγες. Ο εθισμός στα smartphones και στα (αντι-)κοινωνικά δίκτυα επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση: Κανείς δεν μπορεί να μείνει ήρεμος, μόνος με τον εαυτό του, ούτε για λίγα λεπτά.

Ανησυχία.

Αυτή είναι λοιπόν η μάστιγα της ανθρώπινης ύπαρξης. Μια κατάρα που φαίνεται να μας συντροφεύει παντού και πάντα. Λίγο πριν κοιμηθούμε και όταν ξυπνάμε. Στον δημόσιο και στον ιδιωτικό μας βίο. Στη χαρά και στη λύπη. Η ανησυχία είναι πάντοτε εκεί. Σκέψεις κάθε είδους, δημιουργούν προβλήματα επίσης κάθε είδους. Προβλήματα που κατά κανόνα έχουν μεν μια μικρή πραγματική βάση, διογκώνονται δε, μεγεθύνονται υπερβολικά και καθίστανται δυσβάσταχτα.

Πολλοί ισχυρίζονται πως ο πρωταρχικός φόβος είναι ο υπαρξιακός. Ο φόβος του θανάτου. Ίσως έχουν δίκιο. Ο φόβος αυτός όμως προβάλλεται τελικά σε αμέτρητες πτυχές της ζωής μας και συχνά την καθιστά αφόρητη. Καταλήγουμε συχνά να ανησυχούμε έντονα για προβλήματα που μικρή σχέση έχουν με την πραγματικότητα και, ακόμα χειρότερα, για ζητήματα που είναι έξω από την σφαίρα της επιρροής μας.

Πόσο συχνά δεν έχουμε ανησυχήσει έντονα για την εικόνα μας. Τι θα νομίσουν "οι άλλοι" για εμάς. Για την πορεία ενός έργου, για την επαγγελματική μας εξέλιξη. Για μια ασθένεια, τρέχουσα ή ως μελλοντική πιθανότητα. Για το τί θα γίνουν τα παιδιά, οι γονείς ή τα αδέρφια μας. Για κάθε πιθανό ενδεχόμενο. Έχει όμως οποιοδήποτε νόημα αυτή η κατάσταση; Πολύ περισσότερο όταν αυτή η ανησυχία ξεφεύγει από το επίπεδο του πραγματικού, εκείνο της λήψης αποφάσεων και της δράσης, και καλύπτει όλο τον ορίζοντα των σκέψεων και συναισθημάτων μας.

Ας σκεφτούμε τα εξής:

• Ότι κι αν κάνουμε, τελικά όλοι θα υποταχτούμε στη νομοτέλεια της ζωής και κάποτε θα αποχωρήσουμε από τον μάταιο τούτο κόσμο.
• Το ίδιο θα συμβεί στους γονείς, τα αδέρφια, τους συζύγους και συντρόφους μας, στα παιδιά μας και τα εγγόνια μας, στους φίλους και σε όλους τους γνωστούς μας.
• Είναι θέμα μερικών δεκαετιών, ή έστω ενός αιώνα, ώστε να μην ζει πια κανείς που μας είχε γνωρίσει.
• Λίγο καιρό αργότερα, δεν θα ζει κανείς που να είχε κάποτε ακούσει οτιδήποτε για εμάς και, οτιδήποτε κι αν είχαμε κάνει στη ζωή μας, όσο 'τεράστιας σημασίας' κι αν ήταν αυτό, δεν θα το θυμάται κανείς πια.
• Είναι ενδεικτικό ότι από τα δισεκατομμύρια ανθρώπων που υπήρξαν ποτέ, εκείνοι που 'έχουν μείνει στην ιστορία' δεν είναι παρά ένα απειροελάχιστο ποσοστό ενώ, κατά βάση θυμόμαστε τους μύθους περί της ζωής τους παρά την ίδια τη ζωή τους.
• Ακόμα, όπως μας διδάσκει η σύγχρονη φυσική, το τέλος της γης μας και του ηλιακού μας συστήματος είναι προδιαγεγραμμένο ενώ, με βάσει πολλές θεωρίας, μια "μεγάλη σύνθλιψη" θα σημάνει το τέλος της ιστορίας που ξεκίνησε πριν περίπου δεκατέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια με τη "μεγάλη έκρηξη".

Ο παραπάνω συλλογισμός μπορεί εκ πρώτης όψεως να διαβαστεί ως μηδενιστικός. Δεν στοχεύει όμως εκεί σε καμία περίπτωση. Αυτό που θέλει να καταδείξει είναι ότι, πιθανότατα, κανένα έμψυχο ον ή άψυχο αντικείμενο, καμία πράξη ή γεγονός, δεν φέρει οποιοδήποτε νόημα αφεαυτού.

Απολύτως κανένα. 

Το νόημα σε όλα το δίνουμε μόνο εμείς, οι ίδιοι οι άνθρωποι, μέσα από το μοντέλο της πραγματικότητας που σταδιακά δημιουργεί ο εγκέφαλός μας. Το δε νόημα αυτό, πιθανότατα παύει να έχει οποιαδήποτε υπόσταση την στιγμή που ο εγκέφαλος παύει να λειτουργεί.

Μια ωραία αναλογία είναι ο τρόπος λειτουργίας των ψηφιακών συστημάτων. Η οθόνη στην οποία γράφω τώρα αυτό το κείμενο και μια άλλη στην οποία ένας αναγνώστης το διαβάζει, έχει νόημα μόνο χάρη στη μεγάλη σειρά συμβάσεων που έχουμε κάνει για τη νοηματοδότηση μιας ατέλειωτης σειράς δυαδικών ψηφίων. Ένας ολόκληρος κόσμος μπορεί να παρασταθεί από μια τέτοια σειρά, στη βάση πάντα κάποιων συμβάσεων απόδοσης νοήματος. 

Όλα όμως στηρίζονται στο γεγονός ότι ο υπολογιστής όντως λειτουργεί, τόσο στον πομπό όσο και στον δέκτη της πληροφορίας. Η λειτουργία αυτή αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση της νοηματοδότησης. Φανταστείτε να ζείτε λοιπόν σε έναν εικονικό κόσμο και κάποια στιγμή να κόβεται το ρεύμα (ή ίσως πιο απλά να παύει να λειτουργεί ένα σύνολο διεργασιών που αντιπροσωπεύουν έναν εικονικό χαρακτήρα). Όλα τελειώνουν κι αυτό φαίνεται απολύτως κατανοητό.

Κρίνω λοιπόν ως σημαντικότατο βήμα να υιοθετήσουμε την ίδια προσέγγιση και στην 'πραγματικότητα', σε αυτό που ονομάζουμε φυσικό κόσμο. Τα πάντα θα έχουν ένα τέλος, αυτό αφορά συνολικά το σύμπαν - όχι μόνο την ίδια μας την ύπαρξη, και ότι και να κάνουμε δεν υπάρχει ουδείς τρόπος να αλλάξουμε αυτήν την νομοτέλεια. Το σημαντικότερο όμως είναι πως δεν υπάρχει τίποτα περίεργο ή άδικο με αυτό.

Αν αντιμετωπίσουμε τη ζωή μέσα από αυτό το πρίσμα, πιθανότατα θα καταλάβουμε πως το να "είσαι καλός άνθρωπος" είναι μάλλον μονόδρομος διότι, όπως φαίνεται, είναι ο μοναδικός τρόπος ώστε η τραγικότητα της ύπαρξης να καταστεί λίγο λιγότερο αφόρητη.

Ας μην ανησυχούμε λοιπόν. 

Ούτως ή άλλως η νομοτέλεια της ζωής δεν αλλάζει με τίποτα ενώ, είτε αποτύχουμε ή επιτύχουμε στους στόχους μας, είτε τα χειρότερα ή τα καλύτερα όνειρά μας γίνουν πραγματικότητα, καμία ουσιώδης επίδραση δεν πρόκειται να υπάρξει στην πορεία των πραγμάτων. Ας απολαύσουμε λοιπόν την στιγμή, ας ευτυχίσουμε και ας βιώσουμε την τόσο ευχάριστη αλληλεξάρτηση με τους ανθρώπους που ζουν γύρω μας, με όποιον τρόπο κρίνουμε εμείς καλύτερα.

Ο άνθρωπος έχει την αδιανόητα μεγάλη δύναμη να μπορεί να νοηματοδοτήσει ο ίδιος τη ζωή του. Αυτό τον κάνει ένα μικρό (ή ίσως και μεγάλο) Θεό. Το τίμημα της δύναμης αυτής δεν είναι άλλο από το περιορισμένο της ύπαρξής μας. Η ζωή μας έχει ημερομηνία λήξεως. Πρέπει κάποιος να αποδεχτεί αυτό το δεδομένο, την ημερομηνία λήξης, δίχως να του προκαλείται ανησυχία, ούτως ώστε να μπορέσει να απολαύσει το θεϊκό δώρο της ζωής.

Μην ανησυχείς λοιπόν. Ούτως ή άλλως, δεν έχει καμία σημασία. 

Επίκουρος και πνευμονογαστρικό νεύρο

Μια από τις ρήσεις που αποδίδονται στον Επίκουρο η οποία εξακολουθεί να προκαλεί θύελλα αντιδράσεων περίπου 2.300 χρόνια μετά τον θάνατο του κορυφαίου φιλοσόφου είναι η εξής: 

ἀρχὴ καὶ ῥίζα παντὸς ἀγαθοῦ ἡ τῆς γαστρὸς ἡδονή

Η φράση αυτή, που διασώθηκε από τον Αθήναιο στους Δειπνοσοφιστές (ο οποιος ήταν ορκισμένος εχθρός του Επικουρισμού), χρησιμοποιήθηκε για να χαρακτηρίσει τον Επίκουρο ως κοιλιόδουλο, έρμαιο των απολαύσεων, άνθρωπο χωρίς βαθύτερο περιεχόμενο και πνευματική υπόσταση.

Οι υπερασπιστές του Επίκουρου ανά τους αιώνες αναφέρουν, πολύ πειστικά κατά την γνώμη μου, πως πολύ απλά η γαλήνη, η αταραξία στην επικούρεια διάλεκτο, δεν μπορεί να επιτευχθεί εάν πρώτα δεν έχουν καλυφθεί οι ουσιώδεις σωματικές ανάγκες, όπως η πείνα και η δίψα, η προστασία από τα στοιχεία της φύσης και η ασφάλεια. 

Παρατίθενται μάλιστα δεκάδες σχετικές αναφορές λόγων του Επίκουρου που έλεγε πως αν έχει υγεία, ασφάλεια, ψωμί και νερό, είναι έτοιμος να παραβγεί με τον ίδιο τον Δία στην ευδαιμονία, ενώ σε άλλη περίπτωση έλεγε σε μαθητή του πως, αν του στείλει και λίγο τυρί (επιπλέον του ψωμιού και του νερού) θα μπορέσει να απολαύσει ένα πολυτελές γεύμα.

Παρότι το debate αυτό συνεχίζεται ανά τους αιώνες, νομίζω πως πια αποτελεί κοινό τόπο πως ο Επίκουρος με το ίδιο του το παράδειγμα δίδαξε το μέτρο και τον ρεαλισμό, όποτε η ηθική διάσταση του ζητήματος έχει, κατ’ εμέ, οριστικά λυθεί. 

Το θέμα γίνεται όμως πολύ πιο ενδιαφέρον αν κοιτάξουμε τις τελευταίες εξελίξεις στη σύνδεση του εντέρου με τον εγκέφαλο και συνολικά στη λειτουργία του πεπτικού μας συστήματος με την ψυχολογία. Παρότι οι σχετικές έρευνες βρίσκονται εν εξελίξει, όπως γλαφυρά προυσιάζει η Giulia Enders στο καταπληκτικό της βιβλίο «Η Κρυφή Γοητεία του Εντέρου», φαίνεται πως τα τεκταινόμενα στον πεπτικό μας σωλήνα επηρεάζουν κομβικότατα το πνεύμα μας, ίσως δε η λεωφόρος που συνδέει αυτούς τους δυο κόσμους να μην είναι άλλη από το πνευμονογαστρικό νεύρο.

Να λοιπόν που η σύγχρονη επιστήμη ακόμα μια φορά φαίνεται να δικαιώνει τον γιο του Νεοκλή και της Χαιρεστράτης. Ελάχιστοι είχαν αντιληφθεί το ήταν η «παρέγκλιση» των ατόμων μέχρι να έρθει η κβαντική φυσική και ενδεχομένως να τον δικαιώσει τον εικοστό αιώνα, όπως ήδη είχε κάνει η αστρονομία με την ταξινόμηση των γαλαξιών και πλήθος άλλων περιπτώσεων.

Όχι, σε καμία περίπτωση δεν θέλω να θεοποιήσω τον Επίκουρο - αυτό εξάλλου θα ήταν πράξη προδοσίας προς τη φιλοσοφία του. Θέλω όμως να ενώσω την φωνή μου με όλους αυτούς που ζητούν να ξαναδούμε πολύ προσεκτικά το έργο αυτού του κορυφαίου Έλληνα, το οποίο παραμένει εκπληκτικά επίκαιρο και που η σύγχρονη επιστήμη το επιβεβαιώνει διαρκώς. 

Ο Επίκουρος, ένας υλιστής, που όχι μόνο δεν πιστεύει στην αιώνια ζωή αλλά τη θεωρεί και ανούσια (ίσως και μια μορφή τιμωρίας!), μπορεί να μας βοηθήσει σήμερα να ανακαλύψουμε εκ νέου το νόημα που τόσο λείπει στη ζωή μας. 

Ίσως το πρώτο βήμα να είναι στην αναζήτηση και στην επίτευξη της «γαστρός ηδονής». Μια βαθιά αρμονία μεταξύ σώματος και πνεύματος. Αν το πετύχουμε αυτό, ίσως βρεθούμε ένα βήμα πιο κοντά στην ευδαιμονία.

44

Είμαστε στην Αθήνα του 1977. Είναι Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου και ώρα περίπου 3:00 το μεσημέρι. Ο μαιευτήρας Καρπούζογλου φέρνει σε πέρας επιτυχώς μια δύσκολη γέννα. Η οικογένεια του Γιώργου Τσίγκου και της Ελένης Μπουγιατιώτου αποκτά έτσι το δεύτερο παιδί της, ένα αγοράκι βάρους 4.300 γρ - Ναι, σωστά καταλάβατε, εμένα.

Σήμερα λοιπόν, Πέμπτη 9 Δεκεμβρίου 2021, που γιόρτασα τα τεσαρακοστά-τέταρτα γενέθλιά μου, πολύ περισσότερο ζώντας εδώ και αρκετό διάστημα την πανδημία του κορωνοϊού, είχα τον χρόνο να σκεφτώ σχετικά με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.

Πρώτα απ' όλα μου φαίνεται σχεδόν σαν ψέμα το γεγονός ότι έχουν περάσει τόσα πολλά χρόνια! Ο χρόνος πράγματι κυλάει σαν νεράκι. Από την άλλη, έχω πια τόσες πολλές και τόσο έντονες αναμνήσεις που γρήγορα καταλαβαίνω ότι όχι, δεν είναι ψέμα. Είναι η πραγματικότητά μου: Έχω συμπληρώσει 44 περιστροφές γύρω από τον ήλιο, είναι μεγάλο διάστημα.

Μετά αναπόλησα τα παιδικά, τα εφηβικά και τα φοιτητικά μου χρόνια. Σίγουρα θα χρειαζόμουν σελίδες επί σελίδων για να τα περιγράψω αναλυτικά (και πάλι δεν ξέρω αν θα ήταν δυνατό), όμως αναμφίβολα νιώθω πολύ τυχερός. Μεγάλωσα σε μια υπέροχη οικογένεια, για την οποία θα είμαι αιώνια ευγνώμων. Μεγάλωσα σε μια χώρα που είχε μόλις γίνει δημοκρατική και που είχε μια κοινωνική και οικονομική υπόσταση ικανή να προσφέρει περισσότερα από τα απαραίτητα στην πλειοψηφία των πολιτών της. Η εκπαίδευσή μου επίσης ήταν αρκετά άνω του μετρίου και το ίδιο μπορεί να πει κανείς και για τις δυνατότητες διάπλασης του χαρακτήρα και της προσωπικότητάς μου πέρα από το πλαίσιο της τυπικής εκπαίδευσης.

Στη συνέχεια το μυαλό μου πήγε στα εικοσιένα συναπτά έτη που συμπλήρωσα φέτος στον στίβο της επιχειρηματικότητας. Ήταν μια επιλογή που δεν είχα σκεφτεί ποτέ πριν την ξεκινήσω και όμως μου φάνηκε απολύτως αυτονόητη τότε. Ευτυχώς, ακριβώς το ίδιο αυτονόητη μου φαίνεται και τώρα. Δεν έχω μετανιώσει στιγμή που μπήκα σε αυτόν τον μαραθώνιο και ελπίζω το ίδιο να λέω και μετά από πολλά χρόνια. Αυτό δεν σημαίνει πως η επιχειρηματικότητα δεν μου έφερε και τεράστιες δυσκολίες, πίκρες, μερικές φορές δυστυχία, καθώς και πλήθως εμποδίων που φάνταζαν (ίσως και να ήταν) ανυπέρβλητα. Όμως, πόσο νόημα μπορεί να έχει μια ζωή που μοιάζει με "βόλτα στο λούνα παρκ"; Όχι ιδιαίτερο. Έτσι λοιπόν, θεωρώ τις δυσκολίες αυτές ως το κόστος για την απόκτηση εκπληκτικών εμπειριών, για το βίωμα υπέροχων συναισθημάτων και για το γεγονός ότι τους σημαντικότερους ανθρώπους της ζωής μου τους συνάντησα στο ταξίδι αυτό. Αν μπορούσα να διατρέξω εκ νέου τη ζωή μου, θα ξεκινούσα και πάλι μια εταιρεία, όπως έκανα με τον Περικλή, τον Χάρη, τον Μίλτο και τον Νίκο εκείνο τον Σεπτέμβρη του 2000.

Κάτι που σκέφτηκα αμέσως μετά είναι πως έφτασα σε μια ηλικία που έχω αρχίσει να διαχειρίζομαι τον τρόμο της απώλειας. Συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια αυτήν την χρονιά από τον απροσδόκητο χαμό της μητέρας μου, κάτι που ακόμα δυσκολεύομαι να επεξεργαστώ. Σε τρεις μήνες κλείνουν επίσης πέντε χρόνια από την απώλεια του πατέρα μου ενώ η τεσαρακοστή τέταρτη χρονιά μου ξεκίνησε με τη δυσβάσταχτη απώλεια ενός αγαπημένου θείου μου. Έχω ήδη χάσει αγαπημένους καθηγητές, φίλους, συναδέλφους, ακόμα και μερικούς, πολύ λίγους ευτυχώς, ανθρώπους στον επαγγελματικό μου κύκλο νεώτερους από μένα. Με λίγα λόγια και σταράτα: Ο θάνατος είναι παρών στη μέση ηλικία. Καθημερινά φροντίζει να σου υπενθυμίζει την παρουσία του και τη νομοτέλεια της ζωής.

Με κάνει πολύ χαρούμενο όμως που, νομίζω πρώτη φορά αυτόν τον χρόνο, έκανα ένα βήμα μπροστά στη διαχείριση της θεμελιώδους υπαρξιακής αγωνίας κάθε ανθρώπου. Όπως οι περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποίησα την θνητότητά μου σε ηλικία δώδεκα-δεκατριών ετών. Ήταν μια σκέψη αδιανόητη, απίστευτα δυσάρεστη και τρομακτική, την οποία απωθούσα από το μυαλό μου όσο πιο γρήγορα γινόταν ευχόμενος απλώς να καθυστερήσει να επιστρέψει. Θυμάμαι πολλές φορές, σε ανύποπτο χρόνο, να καταβάλλομαι από μια τεράστια απόγνωση στη συνειδητοποίηση της απλούστερης αλήθειας, ότι δηλαδή κάποτε θα πεθάνω, και να θέλω να τρέξω να γλυτώσω, να βρω κάπου να κρυφτώ. 

Στη διάρκεια της πανδημίας είχα την ευκαιρία να διαβάσω τέσσερα έργα του μεγάλου Νίκου Καζαντζάκη: Βίο και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Ο Τελευταίος Πειρασμός, Καπετάν Μιχάλης και Ασκητική. Δεν θα μπορούσα να έχω κάνει καλύτερη επιλογή. Μετά έτυχε να διαβάσω μερικά βιβλία του Νίτσε, να εμβαθύνω στον Επίκουρο και, ευτυχώς, να διαβάσω τον υπέροχο Irvin Yalom (Στον Κήπο του Επίκουρου, Όταν Έκλαψε ο Νίτσε, Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία). Όλα αυτά βοήθησαν πάρα πολύ, περισσότερο όμως όλων με βοήθησε η - γενναία όσο και απαραίτητη - απόφαση να ξεκινήσω ψυχοθεραπεία, η οποία με τη σειρά της με οδήγησε αργότερα σε μια δύσκολη μεν, υπέροχη δε θεραπευτική ομάδα. 

Δεν είναι βεβαίως ότι έχω 'ξεπεράσει τον φόβο του θανάτου', αυτό μάλλον δεν θα συμβεί ποτέ, έχω όμως ξεπεράσει τον σχετικό τρόμο. Έχω συμβιβαστεί με το πεπερασμένο της ύπαρξης και προσπαθώ να απολαμβάνω κάθε ημέρα σαν ένα νέο δώρο. 

Θέλησα λοιπόν με το άρθρο αυτό να κάνω την εξής δημόσια επισήμανση: Η ψυχοθεραπεία δεν είναι ούτε ντροπή, ούτε πολυτέλεια. Αντίθετα είναι μια φροντίδα, μια επιμέλεια εαυτού, που αξίζει και δικαιούται κάθε άνθρωπος. Μη διστάσετε να την προσφέρετε στον εαυτό σας και να ενθαρρύνετε τους δικούς σας να κάνουν το ίδιο.

Αφού λοιπόν ξόδεψα χρόνο στο παρελθόν και στο παρόν, μετά σχεδόν υποχρεωτικά κοίταξα στο μέλλον. Με τις επικούρειες διδαχές, προσπάθησα να είμαι όσο πιο αντικειμενικός και ρεαλιστής γίνεται. Φαίνεται πως τα επιστημονικά δεδομένα μου δίνουν αρκετές πιθανότητες να περάσω τα 80, ίσως μάλιστα ακόμα και τα ενενήντα:

Ξέρω πολύ καλά βέβαια πως αυτά δεν είναι παρά πιθανότητες. Πάντα υπάρχει το ενδεχόμενο ενός ατυχήματος ή μιας απρόβλεπτης ασθένειας που μπορεί να σημάνουν την αναχώρηση από τα εγκόσμια πολύ νωρίτερα. Σε κάθε περίπτωση, είναι λογικό να νιώθω πως είμαι 'πάνω-κάτω' στα μισά του δρόμου. Έτσι λοιπόν αναρωτήθηκα τι είναι αυτό που έχει σημασία για μένα σήμερα. Κατέληξα σε κάποιες σκέψεις όπως οι παρακάτω:

• Να φροντίσω όσο μπορώ την οικογένεια και τους φίλους μου
• Να προσπαθήσω να είμαι χρήσιμος και εποικοδομητικός άνθρωπος στην κοινωνία
• Να εξελίξω την επιχείρησή μου σε έναν οργανισμό με συλλογική κουλτούρα και 'νοημοσύνη', με σκοπό να συνεχίσει να υπάρχει, να δημιουργεί και να προσφέρει μετά από εμένα και χωρίς εμένα
• Να μην σταματήσω να εξελίσσομαι σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο

Το καλοκαίρι που μας πέρασε είχα την τύχη να συναντήσω έναν αγαπημένο καθηγητή μου από το πανεπιστήμιο. Όπως λοιπόν τα λέγαμε αναφέρθηκε σε κάτι που είχε εκείνος ακούσει σε νεώτερη ηλικία: Ένας άντρας στη ζωή του οφείλει να κάνει ένα παιδί, να χτίσει ένα σπίτι και να γράψει ένα βιβλίο.

Νομίζω πως η σύντομη αυτή φράση συμπυκνώνει πολλή σοφία (σημειώνοντας πως, προφανώς - ελπίζω, τα ίδια ισχύουν φυσικά και για μια γυναίκα) και αναμφίβολα μου έδωσε έμπνευση και ιδέες για πράγματα που θα επιχειρήσω να κάνω τα επόμενα χρόνια.

Επιθυμώ να κλείσω αυτό το άρθρο λέγοντας και πάλι πως νιώθω τυχερός και ευγνώμων στους τόσους πολλούς ανθρώπους που με έχουν βοηθήσει μέχρι σήμερα. Είναι πλούτος αληθινός που δεν τον αλλάζω με τίποτα. Ταυτόχρονα νιώθω όλο και περισσότερο το 'χρέος' για το οποίο μιλά ο Καζαντζάκης: Πρέπει στ' αλήθεια να αφήσουμε τον κόσμο αυτό λίγο καλύτερο απ' ότι τον βρήκαμε και αυτή η σκέψη δεν πρέπει να βρίσκει χώρο μόνο προς το τέλος της ζωής μας, όπως συμβαίνει συχνά. Θα ήθελα να πιστεύω λοιπόν πως μαζί με τα καθημερινά θέματα που πάντα θα υπάρχουν, θα μπορέσω και εγώ να συνεισφέρω ουσιαστικότερα στην κατεύθυνση αυτή. 

Αν μη τι άλλο σήμερα, την ημέρα των τεσσαρακοστών τετάρτων γενεθλίων μου, εκεί μου φαίνεται πως βρίσκεται ο καταλύτης για το πέρασμα από τη ζωή στον βίο.

Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ, ένας Μεγάλος Επαναστάτης

Ένας από τους λόγους που θα μείνει για πάντα στην μνήμη μου το έτος 2020 ήταν γιατί γνώρισα το αληθινό πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Όχι, δεν ήταν μέσα από κάποια μεγάλη δυσκολία ή κάποιου είδους ακραία εμπειρία, όπως συχνά συμβαίνει. Αντίθετα, τον Ιησού Χριστού νομίζω πως μπόρεσα να τον κοιτάξω πρώτη φορά στα μάτια διαβάζοντας τον "Τελευταίο Πειρασμό" του Νίκου Καζαντζάκη. Δεν μου έχει μείνει καμία αμφιβολία πως ήταν μια συνάντηση αποκαλυπτική, απίστευτα διδακτική και εντυπωσιακά ουσιώδης για τη διαμόρφωσή μου, καθώς νομίζω πως μπόρεσα να καταλάβω, τουλάχιστον σε ένα πρώτο επίπεδο, τα μηνύματα που θέλησε να μας δώσει ο "Υιός του Ανθρώπου" αλλά και ο "Υιός του Θεού" για τους θρησκευόμενους.

Ανεξάρτητα λοιπόν της τοποθέτησης καθενός από εμάς σχετικά με την ύπαρξη ή όχι κάποιας ανώτερης δύναμης (δεν φιλοδοξώ στο σύντομο αυτό άρθρο να απαντήσω στο προαιώνιο ερώτημα του εάν υπάρχει τελικά Θεός ή όχι - σημειώνω όμως πως εδώ και χρόνια έκρινα πως το ίδιο το ερώτημα με υπερβαίνει, οπότε δηλώνω πλέον αγνωστικιστής), ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ είναι ένα από τα σημαντικότερο πρόσωπα της παγκόσμιας ιστορίας και θέτει μια κορυφαία υποψηφιότητα για τον τίτλο του μεγαλύτερου, του πιο ριζοσπαστικού επαναστάτη που πάτησε ποτέ στη γη.

Πηγαίνοντας κατευθείαν στο συμπέρασμα, τελειώνοντας τον "Τελευταίο Πειρασμό" μου δημιουργήθηκε μια ισχυρότατη πεποίθηση πως σκοπός της ζωής δεν είναι άλλος από το νόημα. Είναι ίσως κάτι σαν έναν αγώνα νοηματοδοσίας που κάθενας μας συμμετέχει από την στιγμή που υπάρχει και η η ίδια η ποιότητα και η αξία του νοήματος που επιλέγει (ελπίζω) να δώσει κανείς στη ζωή του είναι και το μέτρο της αξίας της. Για να μπορέσει όμως κανείς να πλοηγηθεί σε μια τόσο απαιτητική διαδρομή, χρειάζεται χάρτη και πυξίδα, που τις προσέφερε απλόχερα ο Ναζωραίος: Τη συγχώρεση και την αγάπη.

Αν κάποιος αναλογιστεί τη βαρύτητα των παραπάνω, δεν μπορεί παρά να συγκλονιστεί. Ο Άνθρωπος είναι εν τέλει ένας μικρός Θεός: Έχει την απόλυτη ελευθερία να νοηματοδοτήσει τη ζωή του όπως εκείνος θέλει. Το τίμημα για αυτήν την αδιανόητη εξουσία είναι βέβαια πικρό: Η ελευθερία έρχεται μαζί με το πεπερασμένο της ύπαρξης, ένα τίμημα που κάνει τη μεγάλη πλειοψηφία ημών να παραλύει και να μην μπορεί τελικά να ζήσει. Την στιγμή όμως που κάποιος θα συνειδητοποιήσει αυτήν την τεράστια ελευθερία και εξουσία, την στιγμή που θα επιλέξει να μην τρέμει στην σκέψη του θανάτου, τότε μπορεί πραγματικά να ανυψωθεί σε ένα πολύ ανώτερο επίπεδο. Ο φόβος βέβαια και ο φθόνος καραδοκούν. Σε τελική ανάλυση, ο φόβος και ο φθόνος είναι που μας υπενθυμίζουν διαρκώς την θνητότητά μας και επαναφέροντας το πεπερασμένο της ύπαρξής μας, που το μεταμφιέζουν σε μια υποτιθέμενη ματαιότητα, γίνονται μήτρα κάθε αρνητικής σκέψης, πράξης και ενέργεια.

Στη μεγάλη δυσκολία αυτή, κάθε άνθρωπος, κάθε μικρός Θεός δηλαδή, έχει δυο πανίσχυρα όπλα: Την αγάπη και τη συγχώρεση. Είναι εύκολο να το λες και - πολύ - δύσκολο να το κάνεις. Όποιος όμως καταφέρει να αγαπήσει δίχως όρους και προϋποθέσεις (ακόμα λοιπόν και τον "εχθρό" και τον "αντίπαλο", όπως αγαπά το παιδί, τον γονιό, τον αδερφό ή τον σύντροφο) και όποιος έχει καταφέρει να συγχωρήσει επίσης δίχως όρους και προϋποθέσεις, έχει κάνει αυτός ο Άνθρωπος ένα βήμα προς την ίδια τη θέωση, ένα βήμα προς την εκπλήρωση της δυνατότητάς του να γίνει μικρός Θεός.

Τα παραπάνω νομίζω πως έχουν έναν εκπληκτικά επαναστατικό χαρακτήρα αφού εν τέλει αφορούν στην ίδια την απελευθέρωση του ανθρώπου από τον κορυφαίο των φόβων, τον φόβο του θανάτου, ενώ απαντούν στο πλέον μείζον των ερωτημάτων, στο νόημα της ζωής. Εκτός αυτών των θεμελιωδών όμως, ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ υπήρξε επαναστατικός σε μια σειρά από 'μικρότερα' (τρόπος του λέγειν, μικρότερα) και πιο πρακτικά ζητήματα: Τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία και την ισότητά της με τον άντρα. Την προστασία των φτωχοτέρων και την αναδιανομή του πλεονάσματος. Την αποκήρυξη των φορμαλισμών, των στερεοτύπων και των διακρίσεων. Ο Ιησούς, πέραν πάσης αμφιβολίας, ήταν Ο Κορυφαίος των Επαναστατών.  

Βέβαια, όπως μάλλον ήταν αναμενόμενο, ο λόγος του έχει στρεβλωθεί διαχρονικά σε αδιανόητο βαθμό. Το κατεστημένο φέρθηκε όπως πάντα πονηρά: Αντιμέτωπο με το κύμα που θα το διέλυε, αποφάσισε να αγκαλιάσει τον Χριστιανισμό και επιδόθηκε στο αγαπημένο του σπορ: Τη συνεχή, μεθοδική και μεθοδευμένη στρέβλωση λέξεων και εννοιών ώστε να ντύνει και να παρουσιάζει ως "χριστιανικό" το πλέον αντίθετο όσων εδίδαξε ο Ναζωραίος. Φτάσαμε λοιπόν να έχουν έναν νεο-ειδωλολατρισμό, να έχουμε στρατιωτικού τύπου 'ιεραρχίες' στις τάξεις της εκκλησίας και να βάζουμε ένα υποτιθέμενο χριστιανικό πέπλο στις πιο αισχρές πράξεις εκμετάλλευσης (για να μην πω και συχνά στην ιστορία και στα χειρότερα εγκλήματα της ανθρωπότητας, όπως π.χ. οι σταυροφορίες και η ιερά εξέταση). Αυτά όμως θα ήθελα να τα αναλύσω σε ένα απόμενο άρθρο. 

Σήμερα επιθυμία μου είναι να δηλώσω τη μεγάλη μου έκπληξη, ενθουσιασμό και ικανοποίηση από τις οποίες διακατέχομαι αναλογιζόμενος αυτό που αντιλαμβάνομαι ως αληθινό, ουσιώδες μήνυμα του Ιησού Χριστού: Αγαπάτε αλλήλους. Συγχωρείτε τον συνάνθρωπό σας (και πρώτα, τον ίδιο σας τον εαυτό). Δώστε αληθινό νόημα στο μοναδικό, μαγικό ταξίδι της ζωής, αυτό το ανεπανάληπτο δώρο που μας δίδεται εφάπαξ και εναπόκειται σε καθέναν από εμάς εάν θα το απολαύσει ή όχι.

Εύχομαι από καρδιάς καλά Χριστούγεννα με υγεία, ευτυχία και πρόοδο!

Το πιο όμορφο δώρο γενεθλίων

To έτος 2020 θα μείνει σίγουρα στην ιστορία ως μια δύσκολη χρονιά. Ήδη η ανθρωπότητα μετρά περισσότερα από ενάμισι εκατομμύριο θύματα από την πανδημία του νέου κορωνοϊού, ενώ οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες αυτού του πρωτόγνωρου γεγονότος θα μας ακολουθούν για πολλά χρόνια.

Σε προσωπικό επίπεδο όμως, το έτος αυτό στο οποίο διένυσα την απόσταση από τα 42 έως τα 43 χρόνια μου, όσο κι αν δυσκολεύομαι να το παραδεχτώ ήταν μια πολύ καλή χρονιά. Οι λόγοι είναι πολλοί και θα τους αναφέρω σε μελλοντικά άρθρα, σήμερα όμως θα αναφερθώ σε έναν και μόνο: Τον έρωτα.

Ας μην βιαστεί  ο αναγνώστης του ιστολογίου: Δεν αναφέρομαι σε έρωτα με κάποιο συνάνθρωπο (την κορυφαία κατάσταση του ανθρωπίνου είδους, αφού ο έρωτας και μόνο αυτός είναι το αντίδοτο στην τραγωδία της ύπαρξης) αλλά στο αμέσως σημαντικότερο, τον έρωτα με την γνώση. Για την ακρίβεια, στη δική μου περίπτωση, τον έρωτα με τη θεωρία γράφων.

Ήταν λοιπόν τον Μάρτη του 2020 που άρχισα να διαβάζω το υπέροχο βιβλίο "Introduction to Graph Theory" του Richard J. Trudeau. Με ενθουσίασε ο τρόπος γραφής του και η υπέροχη εισαγωγή στα "Pure Mathematics", τα οποία θα τα μετέφραζα ως "καθαρά μαθηματικά" (χωρίς όμως να είμαι βέβαιος πως η απόδοση είναι ορθή).

Μόλις στη σελίδα 38 έκπληκτος διάβασα μια προσέγγιση σχετικά με την αυθεντική έννοια των γράφων και συγκεκριμένα των ισόμορφων γράφων. Υποστηρίζει ο συγγραφέας ότι οι γράφοι όχι μόνο είναι αυθύπαρκτοι (δηλαδή δεν τους κατασκευάζουμε αλλά τους ανακαλύπτουμε), αλλά ότι υπήρχαν πάντοτε και θα υπάρχουν πάντοτε, ανεξάρτητα από τη γέννηση ή ακόμα και το τέλος του υπαρκτού κόσμου. 

Φέρνει το παράδειγμα δυο ισόμορφων γράφων και λέει πως οι γράφοι αυτοί ήταν ισόμορφοι ακόμα και πριν την δημιουργία του ηλιακού συστήματος ενώ αναμφίβολα θα παραμείνουν ισόμορφοι και μετά την πιθανή μελλοντική καταστροφή του. 

Δεν είναι λοιπόν να απορεί κανείς για τη σύνδεση των "καθαρών μαθηματικών" με τον "κόσμο των ιδεών" του Πλάτωνα. Νομίζω πως η αιχμή της ανθρώπινης σκέψης στην εποχή μας κινείται ακριβώς σε αυτά τα μονοπάτια, από τον Μάνο Δανέζη που ισχυρίζεται στον "Παράξενο Κόσμο του Sir William Crookes" ότι η μάζα και η ενέργεια δεν είναι παρά ψευδαισθήσεις - το μόνο που οφείλει να υπάρχει είναι η πληροφορία, ή τον Max Tegmark που με ενθουσιασμό αναφέρει παρόμοιες (αν και ελαφρώς διαφορετικές) ιδέες στο "Our Mathematical Universe".

Είμαι πραγματικά ευγνώμων λοιπόν που το έτος 2020 μου έδωσε την ευκαιρία να εμπλουτίσω την 43η περιστροφή μου γύρω από τον ήλιο με πολύ διάβασμα, με μια επανεισαγωγή στη φιλοσοφία και με μια εμβάθυνση στην κορυφαία μορφή της, τα καθαρά μαθηματικά. Το βράδυ λοιπόν πριν το ξημέρωμα των 43ων γενεθλίων μου, δεν μπορούσα να το γιορτάσω διαφορετικά: Διάβασα - ακόμα μια φορά - το 6ο κεφάλαιο του Trudeau σχετικά με τον χρωματισμό των γράφων (graph coloring) και σίγουρα το απόλαυσα περισσότερο από κάθε άλλη φορά (ας σημειώσω πως ο χρωματισμός των γράφων έχει ιδιαίτερα σημαντικά εφαρμογές στην επιστήμη υπολογιστών).

Είχα γράψει στην αρχή της πανδημίας ότι η μεγάλη αυτή δυσκολία θα σημάνει μια μεγάλη νίκη του ανθρώπου. Παρότι έπεσα έξω στην πρόβλεψη μου για τον αριθμό των νεκρών, εξακολουθώ να το πιστεύω στο ακέραιο. Ο άνθρωπος πέτυχε μια μεγάλη νίκη και την πέτυχε χάρη στην σκληρή εργασία γενιών και γενιών επιστημόνων, ανθρώπων που αφιερώνουν τη ζωή τους ολόκληρη για να βάλουν (στην καλύτερη των περιπτώσεων) ένα μικρό λιθαράκι στο οικοδόμημα της επιστημονικής γνώσης. 

Σήμερα λοιπόν που κλείνω τα 43 μου χρόνια νιώθω την ανάγκη να πω ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους αυτούς τους εργάτες της γνώσης, χάρη στους οποίους ο κόσμος που ζούμε κάθε μέρα γίνεται λίγο καλύτερος. Θεμέλιο όλων των γνώσεων δεν είναι άλλο από τα μαθηματικά, η πραγματική ουσία των οποίων βρίσκεται στα καθαρά μαθηματικά.

Νιώθω  πως η ανακάλυψη αυτή ήταν για μένα ένα μεγάλο δώρο και δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να απολαύσεις ένα δώρο από το να το μοιραστείς! Μη διστάσετε λοιπόν, κάντε το βήμα: Τα μαθηματικά σας περιμένουν! Εξάλλου, ο Richard Trudeau το γράφει στην αρχή, η θεωρία γράφων είναι "recreational mathematics", μια πραγματικά ενδιαφέρουσα μορφή διασκέδασης! Και μη φοβάστε: Αν πάνε πολλά χρόνια που έχετε αφήσει το σχολείο ή το πανεπιστήμιο και ειλικρινά δεν θυμάστε απολύτως τίποτα από όσα μαθηματικά είχατε διδαχτεί, τόσο το καλύτερο. 

Βλέπετε, μάλλον ο τρόπος που διδασκόμαστε τα μαθηματικά είναι τόσο πολύ λάθος, που το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να ξεχάσουμε τα "μαθηματικά του σχολείου" και να τα ανακαλύψουμε μόνοι μας εκ νέου, πρώτα και κύρια ως μια μορφή διασκέδασης και προσωπικής ανάπτυξης.

Τώρα που γράφω αυτές τις γραμμές, ξημερώματα Τετάρτης 9 Δεκεμβρίου 2020, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά κάθε αναγνώστη του άρθρου αυτού για το ενδιαφέρον και τον χρόνο του! Ακόμα, ως μεσήλικας πλέον επισήμως,  θα ήθελα να δώσω μια συμβουλή: Τα δυο ισχυρότερα θεμέλια στη ζωή είναι η αγάπη και η γνώση. Το πρώτο, η αγάπη, είναι συνάμα πολύ απλό και πολύ δύσκολο να εξηγηθεί, δεν νιώθω ακόμα επαρκής για να το αναλύσω. Το δεύτερο όμως, η γνώση, είναι πολύ απλούστερο: Ο συνδυασμός της περιέργειας και της λογικής μπορούν να μας οδηγήσουν σε διαδρομές πέρα από την ισχυρότερη φαντασία. Μη διστάζετε λοιπόν!

Διπλή "ανάπλαση": Πόση αμορφωσιά να αντέξει κανεις;

Διάβασα εμβρόντητος τα νέα για την επονομαζόμενη ... διπλή "ανάπλαση", δηλαδή την καταστροφή της ιστορικής περιοχής του Ελαιώνα των Αθηνών για τη δημιουργία ...ποδοσφαιρικού σταδίου και άλλων συναφών εμπορικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων.

Αναρωτιέμαι, είναι δυνατόν να υπάρχει τόση άγνοια; Ουδείς γνωρίζει τι σημαίνει Ελαιώνας; Τι σημαίνει Ιερά Οδός, τι σημαίνει Ελευσίνα; Εν τέλει, ουδείς γνωρίζει τι πραγματικά σημαίνει Αθήνα; Ο επονομαζόμενος Δήμαρχος Αθηναίων, πάντως βάσει τεκμηρίων πλέον, μάλλον έχει μαύρα μεσάνυχτα. 

Ο Ελαιώνας ήταν ο τόπος που υπήρξε απόλυτα συνυφασμένος με τις Φιλοσοφικές Σχολές των Αθηνών. Η Ακαδημία Πλάτωνος, το Λύκειο του Αριστοτέλη, ο Κήπος του Επίκουρου. Ότι υψηλότερο γέννησε ποτέ το ανθρώπινο πνεύμα, ήταν εκεί. Εκεί που σήμερα το 'νεοελληνικό κράτος' έχει τον σκουπιδότοπό του και, ως ανάπτυξη, προτείνει να ματαμοσχεύσουμε τη φιλοσοφία του Ντουμπάι και του Άμπου-Ντάμπι μέσα σε ότι ιερότερο είχε ποτέ Κλεινόν Άστυ.

Πρέπει όμως να αποφασίσουμε με ποιους είμαστε. Είμαστε με τις βόμβες μπετόν, ή με την κλασική αισθητική; Είμαστε με το κιτς ή με την αρμονία; Είμαστε με την άγνοια ή με την γνώση;

Τα γεγονότα μαρτυρούν πως είμαστε με την άγνοια. Τουλάχιστον αδαείς - και ως εκ τούτου επικίνδυνες - είναι οι διευθύνουσες ομάδες που κατέχουν τους θεσμούς. Θεσμούς όπως τα Υπουργεία Πολιτισμού και Ανάπτυξης, η Περιφέρεια Αττικής, ο Δήμος Αθηναίων. Αδαείς, μικροί και λίγοι, δεν αντιλαμβάνονται το έγκλημα που διαπράττουν.

Αυτό που πρέπει να γίνει στον Ελαιώνα είναι ένα τεράστιο πολιτιστικό έργο για την αναβίωση των Σχολών των Αθηνών. Ένα Διεθνές Πάρκο Φιλοσοφίας που θα φέρει την σκέψη του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του Επίκουρου (και τόσων άλλων ακόμα), στον 21ο αιώνα. Η πνευματική πρωτοπορία όλου του πλανήτη, από το Λονδίνο, το Παρίσι και το Βερολίνο, μέχρι το Δελχί, το Πεκίνο και το Τόκιο, και απο τη Μελβούρνη μέχρι το Λος Άντζελες, τη Νέα Υόρκη, το Κάιρο και τη Μόσχα, κυριολεκτικά, όλος ο πλανήτης, προσμένουν από την Ελλάδα να ξαναβρεί τη θέση της στον παγκόσμιο χάρτη της Σκέψης.

Εμείς τι κάνουμε αντ' αυτού; Ρίχνουμε βόμβες τσιμέντου σε έναν από τους πιο ιερούς τόπους της παγκόμιας ιστορίας.

Πρόκειται για αίσχος και ντροπή.

Ελπίζω ειλικρινά να αναδειχτεί έστω και την ύστατη στιγμή μια μαζική πρωτοβουλία της κοινωνίας των πολιτών που από τη μια θα αποτρέψει την τέλεση του εγκλήματος αυτού εναντίον της ιστορίας και από την άλλη θα προωθήσει την υπόθεση του Διεθνούς Πάρκου Φιλοσοφίας.

Ελπίζω τέλος, ακόμα και την τελευταία ώρα, οι αρμόδιοι να συνειδητοποιήσουν τι πάνε να κάνουν. Να αλλάξουν ρότα και, πηγαίνοντας προς την γνώση αντί της άγνοιας, να γράψουν το όνομά τους στην ιστορία.

Η Αθήνα ας γίνει ξανά μια αληθινή Αθήνα. Τσιμέντο χορτάσαμε, θεάματα χορτάσαμε, σκέψη και γνώση είναι αυτά που μας λείπουν. 

Μια δεύτερη ανάγνωση στον Έκτορα υπό το πρίσμα του Επίκουρου

Η μορφή του Έκτορα με έχει ενθουσιάσει από τα γυμνασιακά μου χρόνια καθώς πάντα μου φαινόταν η πιο ενδιαφέρουσα, η πιο διδακτική θα έλεγα στην Ιλιάδα, ίσως και σε όλη την ελληνική μυθολογία. Το 2016 έγραφα στο ιστολόγιο αυτό το άρθρο με τίτλο  Ἕκτωρ, Αἴας και Αἰνείας: Διδάγματα για τη σύγχρονη Ελλάδα, από το οποίο αντιγράφω τα εξής:

"Είναι ιδιαίτερα διδακτική η πορεία της μονομαχίας. Ο Έκτορας σταθμίζει τα δεδομένα. Έρχονται στο προσκήνιο η λογική και το συναίσθημα. Η απόφασή του είναι πάρα πολύ δύσκολη, μα είναι δεδομένη και οριστική. Θα μονομαχήσει, γνωρίζοντας πως θα ηττηθεί. Μετά κυριαρχεί το ένστικτο. Δειλιάζει, φοβάται. Τρέχει να σωθεί. Καταφέρνει όμως να συγκροτήσει τις σκέψεις του, να σταθεί στα πόδια του και να κάνει το καθήκον του. Το κάνει μάλιστα πάρα πολύ καλά. Μόνο εύκολος αντίπαλος δεν ήταν για τον Αχιλλέα! Προσεκτική ανάγνωση της ιστορίας οδηγεί στο ότι ο ημίθεος των Αχαιών είχε διπλή παρέμβαση υπέρ του από την Αθηνά ώστε τελικά να επικρατήσει. Στο τέλος, ξεψυχώντας ο Έκτορας προβλέπει το τέλος του Αχιλλέα."

Οι σκέψεις αυτές εξακολουθούν να με εκφράζουν. Είχα προσεγγίσει το θέμα από την σκοπιά του "χρέους", από την ανάγκη να πράξει ο άνθρωπος το "δέον γενέσθαι", ένας τρόπος σκέψης κατ' εξοχήν ελληνικός, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα - ή τέλος πάντως, μέχρι σχεδόν σήμερα, αφού πάει καιρός από τότε που ο μέγας Καζαντζάκης είπε "να αγαπάς την ευθύνη".

Νομίζω όμως πως τελικά υπάρχει κάτι πολύ πιο βαθύ.

Χθες το βράδυ όμως, περπατώντας σε μια συνοικία της Αθήνας μου δημιουργήθηκε η σκέψη πως ο τυφλός τραγουδιστής ο Χιώτης ίσως να ήθελε να πει και κάτι παραπάνω, ίσως να θέλησε να αγγίξει το θέμα αυτό που καθορίζει την ανθρώπινη ύπαρξη: Τον φόβο του θανάτου.

Γενιόμαστε μια φορά, ζούμε μια φορά, πεθαίνουμε μια φορά και αυτό είναι όλο. Η ορθολογική προσέγγιση θα ήταν να ζούμε την κάθε μέρα "σαν να ήταν η τελευταία" - τουλάχιστον σε κάποιες πτυχές της. Είχα ακούσει μια ομιλία του μεγάλου διανοητη Μιχάλη Χαραλαμπίδη πάνω στα ζητήματα της γαστρονομίας και την αρχιτεκτονικής (θέματα με τεράστιες πολιτικές διαστάσεις που η κακιστοκρατία των Αθηνών δεν αντιλαμβάνεται καθόλου), κι έλεγε πως οι αρχαίοι Έλληνες "έχτιζαν σπίτια σαν να μην επρόκειτο να πεθάνουν ποτέ και μαγείρευαν σαν να πρόκειται να πεθάνουν αύριο".

Μήπως όμως αυτή η ίδια η φράση εμπεριέχει την καρδιά του προβλήματος; Μήπως η φευγαλέα ελπίδα ότι "δεν θα πεθάνουμε ποτέ", που με το που γεννιέται ταυτόχρονα διαψεύδεται, στην πραγματικότητα επιδεινώνει ένα ήδη δύσκολο πρόβλημα;

Είναι βλέπετε αυτός ο φόβος ο βαθύς, αυτός ο πηγαίος τρόμος που σε κατακλύζει την στιγμή που σκέφτεσαι πως αργά ή γρήγορα θα έρθει η αιώνια ανυπαρξία, που δεν σε αφήνει να χαρείς το δώρο της ζωής. Τότε που θα κλείσεις τα μάτια και δεν πρόκειται να τα ανοίξεις ποτέ ξανά, στον αιώνα των άπαντα. Η αρχέγονη πηγή του φόβου, απ' όπου πηγάζουν όλοι οι μικροί και μεγάλοι φόβοι και φοβίες της καθημερινότητάς μας. 

Ο Επίκουρος περιγράφει υπέροχα τον ενοχλητικό συνδαιτυμόνα που κάθεται στο τραπέζι της ζωής, απολαμβάνει λαίμαργα τα εδέσματά της ξανά και ξανά, αρχίζει να φουσκώνει και να ταλαιπωρείται, κουράζεται και κουράζει. Άνθρωποι γύρω του έρχονται και φεύγουν και όμως αυτός εκεί, επιμένει να μην σηκώνεται και να στερεί τη θέση από κάποιον που θέλει να κάτσει ενώ ούτε να απολαύσει πια μπορεί και οι γύρω του τον βαριούνται. Τόσο θλιβερή και γελοία είναι η εικόνα του ανθρώπου που θέλει να ζήσει "για πάντα".

Πόσοι όμως μπορούμε να φτάσουμε στο πνευματικό μεγαλείο του Επίκουρο; Ο μέγιστος των φιλοσόφων έγραψε μια επιστολη λίγο πριν πεθάνει και ξεκινούσε λέγοντας "Αυτήν την ευτυχισμένη τελευταία μέρα της ζωής μου ...". Μπορεί να υπάρξει άραγε μεγαλύτερη ευτυχία; Ένα κύριο δίδαγμα της επικούρειας φιλοσοφίας είναι πως κανείς δεν μπορεί να είναι πραγματικά ευτυχισμένος εάν δεν ξεπεράσει τον φόβο του θανάτου.

Έτσι λοιπόν εχθές το βράδυ κάποια στιγμή μου φάνηκε σίγουρο: Ο χιώτης ραψωδός μιλούσε αλληγορικά. Ο Έκτορας είναι ο άνθρωπος και η αναπόφευκτη ήττα από τον ημίθεο Αχιλλέα, μια νομοτέλεια όσο κι αν ο Έκτορας προσπαθήσει - και προσπάθησε πολύ, δεν είναι τίποτα άλλο από τον βέβαιο θάνατο. Ο Έκτορας στην αρχή θέλει να τον αποφύγει με κάθε τρόπο. Δεν μπορεί όμως. Είναι αδύνατον να μην τη δώσει αυτήν τη μάχη. Μόλις κάνει το πρώτο βήμα προς την αντιπαράθεση, τον κυριεύει ο τρόmος και το βάζει στα πόδια. Είναι το συναίσθημα που έχουμε νιώσει όλοι όταν σκεφτόμαστε την στιγμή εκείνη από την οποία και μετά δεν θα υπάρχουμε: Το βάζουμε στα πόδια και απλώς σπρώχνουμε την σκέψη αυτή κάτω απ' το χαλάκι του μυαλού μας. 

Μετά από λίγο όμως (όχι και τόσο λίγο εδώ που τα λέμε - για αρκετή ώρα έτρεχε να ξεφύγει γύρω από τα τείχη της Τροίας), ο Έκτορας ανακτά τον αυτοέλεγχό του. Παίρνει απόφαση πως αφού το τέλος είναι δεδομένο, αυτό που αξίζει είναι η διαδικασία. Αποφασίζει να παλέψει με όλες του τις δυνάμεις, αδιαφορώντας για το τελικό αποτέλεσμα. Είναι αυτό που όλοι έχουμε κάνει: Το σωστό αναγνωρίζοντας τη ματαιότητά του. Είναι ο Νίκος Μπελογιάννης που εντυπωσίασε τον τότε Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Σπυρίδωνα με την ηρεμία που περίμενε την εκτέλεση της ποινής του: «Έχω συγκλονιστεί από το ηθικό μεγαλείο του Μπελογιάννη. Το θεωρώ ανώτερο και από των πρώτων χριστιανών, γιατί ο Μπελογιάννης δεν πιστεύει ότι υπάρχει μέλλουσα ζωή».

Αυτό είναι τελικά το βήμα του ανθρώπου προς τη θεϊκότητα: Να κάνει το σωστό απλώς και μόνο επειδή είναι σωστό, δίχως να περιμένει να ανταμειφθεί για την καλοσύνη του με μια θέση στον παράδεισο. Δεν είναι εμπορική συναλλαγή η ευτυχία.

Ο Έκτορας το έκανε το βήμα προς τη θεϊκότητα, βίωσε την αληθινή ευτυχία, βρήκε το νόημα της ζωής μέσα στη ματαιότητά της. Πάλεψε τόσο καλά που ο ημίθεος αντίπαλός του χρειάστηκε δυο φορές την παρέμβαση της θεάς Αθηνάς ώστε στο τέλος μετά βίας να επικρατήσει. Ο Έκτορας δεν μπορούσε να ξεφύγει από την θνητότητά του, όπως δεν μπορεί κανένας μας. Κατάφερε όμως να βρει το δικό του νόημα για τη ζωή του, κάτι που είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για καθένα από εμάς, όπως πολύ όμορφα μας διδάσκει και ο Viktor Frankl στο "Man's Search for meaning".

Ίσως τελικά το ουσιωδέστερο των ερωτημάτων να είναι αυτό που πριν κάποια χρόνια επιτακτικά έθετε ένα graffiti σε δρόμο της Αθήνας: "Υπάρχει ζωή πριν τον θάνατο;".

Ένα συγκλονιστικό ερώτημα που καθένας μας είναι καταδικασμένος να το απαντήσει μόνος.

Με ποιον είμαι

Είμαι με τον δάσκαλο σε ένα υποβαθμισμένο δημοτικό σχολείο ενός συνοικισμού του Ασπροπύργου, που ξέρει πως δεν έχει τα μέσα για να κάνει τη δουλειά του έστω και με στοιχειώδη αξιοπρέπεια, που ξέρει ακόμα πως κατά πάσα πιθανότητα ούτε ένα από τα παιδιά της τάξης του δεν θα γλυτώσει τη ζωή του δρόμου και της παρανομίας, μα που και πάλι προσπαθεί να κάνει το καλύτερο γιατί έτσι είναι το σωστό, γιατί ίσως και κάποιο από τα παιδάκια αυτά να κάνει την έκπληξη και να τα καταφέρει.

Είμαι με την αγροτική γιατρό της Σερίφου που μια χειμωνιάτικη νύχτα με κακό καιρό αντιμετωπίζει ένα έκτακτο περιστατικό, ένα έμφραγμα ίσως ή ένα σοβαρό ατύχημα. Έμπειρος γιατρός δεν υπάρχει, σύστημα τηλεϊατρικής ούτε για αστείο, η αεροδιακομιδή δεν είναι εφικτή, κι εκείνη αυτήν την ώρα έχει σαστίσει μα θα την βρει τη δύναμη να κάνει το σωστό, από το οποίο θα εξαρτηθεί μια ζωή.

Είμαι με τον ονειροπόλο δημιουργό στην Δράμα που όλοι του λένε πως τα ονειρά του είναι απατηλά και απραγματοποίητα (πόσο μάλλον σ'αυτήν τη γωνιά της Μακεδονίας), μα αυτός καλά το ξέρει ότι μια μέρα θα τα κάνει όλα πραγματικότητα και δεν περιμένει από κανένα σύμπαν να συνωμοτήσει για να συμβεί αυτό, μα το καταφέρει με επιμονή, εργατικότητα, ομαδικότητα και μια ανεξάντλητη δίψα για μάθηση (χωρίς καν να χρειαστεί να αφήσει τον τόπο του, όπως με τόση σιγουριά του λένε),

Είμαι με τη νέα δικαστή στη Θεσσαλονίκη που του τυχαίνει μια υπόθεση την οποία όλοι αποφεύγουν (φαίνετα, κάτι περισσότερο θα ξέρουν...) μα εκείνος θα την προχωρήσει σύμφωνα με τον όρκο του όχι από άγνοια κινδύνου (ή ίσως όχι μόνο από αυτο) μα από μια ανάγκη να αποδοθεί δικαιοσύνη,

Είμαι με αυτήν την παρέα των φίλων στην Πάτρα που με ρομαντισμό περισσότερο ξεκίνησαν μια τεχνική εταιρεία και προσπαθούν να πάρουν μια δουλειά με την αξία τους, κάνουν την καλύτερη και την οικονομικότερη προσφορά, μα δέχονται μετά ένα τηλεφώνημα περίεργο που τους λέει "άφησέ την αυτήν εδώ, θα έχει για σένα άλλη στο μέλλον". Και όμως όχι, δεν την αφήνουν, δεν χορεύουν στο ρυθμό που παίζει η μουσική της παρακμής και μέχρι τέλους το κυνηγάνε, άσχετα αν συνήθως τελικά χάνουν (και όμως, κάποιοι τελικά κερδίζουν),

Είμαι με τον επιστήμονα, με τον ερευνητή, σε μια σχολή των Αθηνών, που όλοι τον ρωτούν "μα γιατί μένεις εδώ; θα μπορούσες να πας στην Αμερική, στην Ευρώπη, στην Κίνα..." και όμως αυτός επιμένει να πασχίζει να ανακαλύψει νέα γνώση, με ένα κλάσμα των πόρων που έχουν οι συνάδελφοί του διεθνώς, όχι μόνο μην έχοντας αναγνώριση αλλά συχνά να έχει και την χλεύη των ''κατεχόντων τους θεσμούς",

Είμαι με τον Πακιστανό εργάτη της Πελοποννήσου, που είναι μήνες απλήρωτος και το αφεντικό του τον απειλεί πως θα τον καταγγείλει για "λαθραίο" στην αστυνομία αν "δεν κάτσει ήσυχα", κι όμως αυτός βρίσκει το θάρρος και ζητάει τα χρήματά του (και μάλιστα για να τα στείλει στην οικογένειά του, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά),

Είμαι με όσους προσπάθησαν κι απέτυχαν, με τους χιλιάδες ικάρους που έλιωσαν τα φτερά τους, αυτούς συγκεκριμένα που και εκατό ζωές να είχαν πάλι σε εκατό απέλπιδες προσπάθειες θα τις αφιέρωναν (γιατί ξέρουν πως κάποιος, κάπου, κάπως θα τα καταφέρει και αυτό είναι τελικά το μόνο που μετράει),

Είμαι με αυτούς, οπουδήποτε στον κόσμο, που σκοπό της ζωής τους το έβαλαν να ανατρέπουν τις ισορροπίες για να βρεθούμε σε μια κατάσταση νέα, πιο δίκαιη και πιο αρμονική,

Είμαι τελικά με αυτά τα δυο κύτταρα, τα μαγικά συστατικά τα αρχέγονα του ανθρώπου, που η τύχη τα έφερε μαζί, πολλαπλασιάστηκαν και, μέχρι να γίνουν χώμα ή στάχτη, θέλησαν να προσπαθούν να κάνουν το καλό - και κάνοντάς το, με τρόπο θεϊκό, βρίσκουν τη δύναμη να συγχωρούν όποιον αντί για τον δρόμο της ομορφιάς (από άγνοια, είναι βέβαιο) έχει επιλέξει εκείνον της ασχήμιας.

Μια καθυστερημένη αλλά πολύτιμη συνάντηση με τον Νίκο Καζαντζάκη

Αργά το βράδυ πριν λίγες μέρες ολοκλήρωσα τον «Τελευταίο Πειρασμό» του Νίκου Καζαντζάκη, ενώ στην αρχή της καραντίνας διάβασα τον «Βίο και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Δύσκολα βιβλία, απαιτητικά αλλά και ταυτόχρονα απίστευτα ενδιαφέροντα και χρήσιμα. Ήταν καθυστερημένη πράγματι η γνωριμία μου με αυτόν τον γίγαντα της σκέψης, μα δεν πειράζει, σημασία έχει που εν τέλει οι δρόμοι μας διασταυρώθηκαν. Δεν έχω λόγια να περιγράψω τον θαυμασμό μου για τον δημιουργό αυτών των έργων αλλά και τη χαρά μου που τέτοια βιβλία κοσμούν τη βιβλιοθήκη της Starttech Ventures.

Τα έφερε η τύχη και έφτασα στον Καζαντζάκη ακολουθώντας μια διαδρομή διαβάσματος από την αρχή του έτους που δεν μπορούσε παρά να καταλήξει σε αυτόν: Ξεκίνησα με το "Δώρο του Θυμού" που μιλά για τον Μαχάτμα Γκάντι με τα λόγια του εγγονού του Αρούν. Στη συνέχεια πήγα στο "Δικαίωμα στην Τεμπελιά" του Πωλ Λαφάργκ  και μετά στον εκπληκτικό Φρίντριχ Νίτσε και το "Ίδε ο άνθρωπος". Μετά τον Νίτσε διάβασα μια εκπληκτική θεματική ταξινόμηση έργων του Επίκουρου υπό την επιμέλεια του Γιάννη Αβραμίδη - Η καλύτερη δυνατή προετοιμασία για τον Αλέξη Ζορμπά του μεγάλου Κρητικού.

Όσο διάβαζα τα παραπάνω βιβλία στο μυαλό μου έρχονταν σκέψεις που μου είχαν γεννηθεί από το "Power of Now" του Eckhart Tolle. Τελειώνοντας τον Αλέξη Ζορμπά ήμουν σίγουρος: Αυτός ο δάσκαλος από τη Δανία σίγουρα είχε διαβάσει Καζαντζάκη. Από τις αμέτρητες σκηνές της ζωής του Ζορμπά που περιγράφονται το βιβλίο, δυο μου κέντρισαν περισσότερο το ενδιαφέρον: Η σκηνή του γάμου του στη Ρωσία και η σκηνή που αφήνει τον μάταιο τούτο κόσμο στο τέλος του βιβλίου. Ίσως έτσι να ήθελα και εγώ να παντρευτώ και σίγουρα έτσι θέλω να πεθάνω.

Διαβάζοντας μετά από λίγο διάστημα τον Τελευταίο Πειρασμό, στην αρχή μπερδεύτηκα. Δεν μου κολλούσε καλά ο χριστιανικός δογματισμός με την επικούρεια ή/και τη νιτσεϊκή φιλοσοφία που ξεκάθαρα καθοδηγούσαν τον Αλέξη Ζορμπά - είτε αυτός το καταλάβαινε ή (πιθανότατα) όχι. Όμως, και αυτό ήταν το πλέον ανακουφιστικό, προχωρώντας το βιβλίο κάνει τόσο ξεκάθαρα τα πλεονεκτήματα της αγάπης και της καλοσύνης που τελικά γίνονται αυτά τα αποτελέσματα μιας καθαρά ορθολογικής προσέγγισης όπως θα την παρουσίαζαν οι μεγάλοι υλιστές φιλόσοφοι: Δεν πρέπει να είσαι καλός διότι σεν υποχρεώνει καποιος νόμος (θεϊκός ή ανθρώπινος) αλλά διότι απλώς αυτό είναι το καλύτερο που μπορείς να κάνεις για να ζήσεις μια ζωή με νόημα που θα την απολαύσεις πραγματικά.

Έχοντας πλέον ενθουσιαστεί με τον θησαυρό που κρύβουν τα γραφόμενα αυτού του μεγάλου συγγραφέα, ήδη προγραμματίζω να διαβάσω σύντομα την "Αναφορά στον Γκρέκο" και στη συνέχεια τον "Καπετάν Μιχάλη". Αναρωτιέμαι ακόμα, για ποιο λόγο στη μέση εκπαίδευση δεν διδασκόμαστε περισσότερο Καζαντζάκη; Μήπως τελικά οι αφορισμοί της δεκαετίας του '50 ισχύουν ακόμα; 

Ο "Τελευταίος Πειρασμός" περιέχει σε παράρτημα αποσπάσματα συζητήσεων από το ελληνικό κοινοβούλιο της δεκατίας εκείνης που αφορούν στην απαγόρευση των έργων του Καζαντζάκη. Προκαλούν θλίψη. Ακόμα περισσότερη θλίψη και οργή όμως προκαλεί η συνειδητοποίηση ότι σήμερα, σχεδόν εβδομήντα χρόνια μετά, δεν φαίνεται να έχουν αλλάξει και πολλά πράγματα στο επίπεδο της "υπαρκτής πολιτικής".

Συμπερασματικά, ας πω το εξής: Μια διεθνής έρευνα έλεγε πως το 90% των βιβλίων που πωλούνται παγκοσμίως καταλήγουν σε μια βιβλιοθήκη δίχως τελικά να διαβαστούν ποτέ. Είμαι σίγουρος ότι σε πολλά ελληνικά σπίτια υπάρχουν έργα του Νίκου Καζαντζάκη που είτε δεν έχουν διαβαστεί ποτέ ή ίσως διαβάστηκαν πριν από πολύ καιρό, ίσως από γονείς ή παππούδες. Ο λόγος του μεγάλου Κρητικού όμως είναι ένα πνευματικό κεφάλαιο που δεν έχουμε την πολυτέλεια να το αφήνουμε αναξιοποίητο. 

Μην διστάσετε λοιπόν: Κοιτάξτε απόψε τη βιβλιοθήκη σας. Αν έχει κάποιο έργο του Καζαντζάκη, είναι μια καλή απόφαση να (ξανα)διαβαστεί. Αν πάλι δεν έχει, μη διστάσετε να την εμπλουτίσετε.

To δικαίωμα στην τεμπελιά

Εδώ και λίγα χρόνια στην Starttech Ventures έχουμε αρχίσει να κάνουμε τη γιορτή ''Secret Santa", όπου κάθε μέλος ομάδας μας, από αυτά εννοείται που επιθυμούν να πάρουν μέρος, παίρνει κάποιο μικρό συμβολικό δώρο σε κάποιον συνεργάτη - ο όποιος όμως συνεργάτης δε γνωρίζει ποιος είναι εκείνος που του φέρνει το δώρο.

Φέτος με πολύ μεγάλη χαρά είδα ότι αυτός ο άγνωστος σε μένα συνάδελφος μου πήρε ένα βιβλίο με τίτλο "Το δικαίωμα στην τεμπελιά". Αναμφίβολα είναι ένας ενδιαφέρων τίτλος! Συνολικά όμως το ενδιαφέρον μου για το βιβλίο αυξήθηκε όταν είδα ότι συγγραφέας ήταν ο Paul Lafargue και ότι ο άνθρωπος αυτός δεν ήταν άλλος από τον γαμπρό του Karl Marx!

Tο βιβλίο ουσιαστικά λέει ότι η εργατική τάξη, εκτός από το να έχει δουλειά έτσι ώστε να καλύπτει τις βασικές βιοτικές ανάγκες της, οφείλει να φροντίζει να έχει και τον ελεύθερο χρόνο που χρειάζεται ώστε να ζει μια ζωή με νόημα. Να μπορεί δηλαδή να χαίρεται όλες τις χαρές της ζωής, από τον έρωτα και την αγάπη μέχρι τα ταξίδια και το παιχνίδι. Έτσι και μόνο έτσι έχει πραγματικά αξία κάποιος να να εργάζεται, να πουλάει δηλαδή το χρόνο του σε κάποια άλλη επιχείρηση.

Οφείλω να ομολογήσω ότι αυτή η ανάλυση, όπως ενδεχομένως και ένα μεγάλο τμήμα της μαρξιστικής ανάλυσης συνολικά (επειδή ακριβώς ήρθε στο φως τον 19ο αιώνα όπου περνούσαμε μία εποχή ακμής της βιομηχανικής οικονομίας και απόλυτης καταπίεσης του εργατικού δυναμικού -  το οποίο δεν έχει απολύτως κανένα δικαίωμα και ζούσε κυριολεκτικά εξαθλιωμένο), ίσως να έχει κάποια στοιχεία που σήμερα θα θεωρούνται παρωχημένα.

Δεν πρέπει όμως ποτέ να ξεχνάμε ότι ακριβώς επειδή προηγήθηκαν οι αγώνες της εργατικής τάξης και του λαϊκού κινήματος για πάρα πολλές δεκαετίες, με απεργίες, με συγκρούσεις, με επαναστάσεις, με πολύ χυμένο αίμα και δάκρυα, ακριβώς για όλους αυτούς τους λόγους μπορεί σήμερα ο λαός να απολαμβάνει δικαιώματα τα οποία τον 19ο αιώνα - όταν ο Lafargue έγραφε "Το δικαίωμα στην τεμπελιά" - να θεωρούνταν απολύτως ανήκουστα.

Στο τέλος του βιβλίου αναφέρεται ο συγγραφέας στην αρχαιοελληνική εποχή. Τότε ένας συγγραφέας της εποχής θαυμάζει τον νερόμυλο, αυτή τη ''μαγική εφεύρεση" η οποία, όπως λέει, "θα επιτρέπει στους ανθρώπους που εργάζονταν για να κάνουν τη δουλειά αυτή", πριν εφευρεθεί ο νερόμυλος  δηλαδή, "να απολαμβάνουν την τεμπελιά", ήτοι να έχουν πολύ ελεύθερο χρόνο και να χαίρονται τις χαρές της ζωής. Αναρρωτιέται μετά ο συγγραφέας ότι σήμερα (εννοώντας τον 19ο αιώνα), όπου έχουμε πλέον τέτοια μεγάλη παραγωγική δυνατότητα (αναφερόμενος στις μηχανές της εποχής), γιατί να μην μπορούμε να κάνουμε το ίδιο όπως και γυναίκες εκείνες οι οποίες απελευθερώθηκαν από την εργασία τους μέσα από την εφεύρεση του νερόμυλου;

Το ερώτημα αυτό βεβαίως το έχει απαντήσει ήδη η ιστορία. Η εργατική τάξη μπορεί να μην απελευθερώθηκε οριστικά αλλά μέσα από τους αγώνες της βελτίωσε σημαντικά το βιοτικό της επίπεδο. Σήμερα, που έχουμε ήδη διανύσει το ένα πέμπτο του 21ου αιώνα, αναρωτιέται κανείς ποιο είναι το "δικαίωμα στην τεμπελιά" και τι είναι αυτό που πρέπει να κάνει εργατική τάξη ώστε από τη μία να καλύπτει όσο γίνεται καλύτερα τις οικονομικές ανάγκες της και από την άλλη να απολαμβάνεις τις χαρές της ζωής.

Εκτίμησή μου είναι πως υπάρχει μία σαφής αναλογία. Από το νερόμυλο της αρχαιότητας πήγαμε στις μηχανές του 19ου αιώνα και μετά ήρθαμε στο αυτοματοποιημένο λογισμικό και στο φαινόμενο της τεχνητής νοημοσύνης, για το οποίο έχουν γραφτεί τόσα πολλά. Ενδεχομένως λοιπόν να μπορέσει τελικά η εργατική τάξη να απελευθερωθεί, να έχει σημαντικά έσοδα και να απολαμβάνει τη ζωή της. Για να το πετύχει αυτό δεν έχει να κάνει τίποτα διαφορετικό παρά να διεκδικήσει το δικαίωμα στην γνώση και το δικαίωμα στη δημουργία

Θέλω να σημειώσω ότι το δικαίωμα στη δημιουργία είναι πολύ διαφορετικό από το δικαίωμα στην εργασία. Για την ακρίβεια ισχυρίζομαι ότι ένας από τους στόχους του λαϊκού κινήματος τις επόμενες δεκαετίες θα πρέπει να είναι να μην χαραμίζονται άνθρωποι κάνοντας δουλειές αυτοματοποιημένες και τυποποιημένες. Δουλειές ρουτίνας δηλαδή που θα μπορούν να κάνουν καλύτερα και οικονομικότερα οι μηχανές (με κύρια μηχανή το λογισμικό).

Οι άνθρωποι, ο λαός συνολικά, πρέπει λοιπόν να κατακτήσουν το δικαίωμα στη δημιουργία. Να έχουν δηλαδή το δικαίωμα να μορφώνονται και να απασχολούνται σε εργασίες που απαιτούν πρωτότυπη σκέψη και δημιουργικότητα, ούτως ώστε όχι μόνο να παράγουν εργασία υψηλής προστιθέμενης αξίας (που δίνει αντίστοιχα και σημαντικά οικονομικά οφέλη) αλλά να έχουν και την χαρά της δημιουργίας.

Το πολύ ενδιαφέρον είναι ότι, όπως γνωρίζουν όλοι όσοι έχουν κάνει κάποια τέτοια εργασία, οι πραγματικά παραγωγικές ώρες της ημέρας δεν μπορούν να είναι περισσότερες από τέσσερις, πέντε ή το πολύ έξι. Βλέπουμε λοιπόν ότι το οκτάωρο στην πραγματικότητα αποτελεί ένα άνω φράγμα στην δημιουργική εργασία που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος. Ενδεχομένως λοιπόν, όπως περνάνε τα χρόνια και δεκαετίες, οι άνθρωποι να μπορούν να απολαμβάνουν την χαρά της δημιουργικής εργασίας, να απολαμβάνουν την χαρά της συνεργασίας σε ενδιαφέροντα αντικείμενα, και ταυτόχρονα, εκτός από τις οικονομικές απολαβές που χρειάζονται, να έχουν και τον ελεύθερο χρόνο για να μπορέσουν να απολαύσουν τις χαρές της ζωής.

Αυτό βεβαίως θα προϋποθέσει τελικά μία ισορροπημένη ανάπτυξη και εν τέλει μία αναδιανομή των διαθέσιμων πόρων. Δεν απαιτεί να είναι κανείς διάνοια για να καταλάβει ότι αν συνεχιστεί αυτή η εντυπωσιακή υπερσυγκέντρωση του πλούτου σε έναν απίστευτα μικρό αριθμό ανθρώπων, τότε σε καμία περίπτωση δεν θα μπορέσει να ανθίσει η οικονομία της γνώσης και της συνεργασίας με τρόπο βιώσιμο. Ελπίζω λοιπόν μέσα στον 21ο αιώνα οι λαοί του κόσμου να μπορέσουν να κατακτήσουν το δικαίωμα στην τεμπελιά, ακριβώς όπως το ονειρεύτηκε τον 19ο αιώνα ο Paul Lafargue.

Κλείνοντας θέλω να ευχαριστήσω θερμά τους συναδέλφους μου στην Starttech Ventures για το υπέροχο αυτό δώρο και να τους υποσχεθώ ότι θα κάνουμε σύντομα μία ακόμα ανοιχτή συζήτηση, όπως κάνουμε συχνά στο γραφείο, για να εμβαθύνομε στα τόσο ενδιαφέροντα αυτά θέματα που θίγει το βιβλίο αυτό.

Μια συν μια ευχές για το 2019

Το 2019 ξεκίνησε πριν λίγες ώρες και θα ήθελα να δώσω σε όλους μια συν μια ευχές.

Η μια ευχή είναι καθένας να τα βρει με τον εαυτό του. Δεν είμαι ειδικός αλλά όσο περνάνε τα χρόνια αντιλαμβάνομαι ότι οι περισσότερες συγκρούσεις που βασανίζουν τη ζωή μας οφείλονται σε προβλήματα εσωτερικά. Όταν τσακωνόμαστε με κάποιον, συχνά στην πραγματικότητα δεν μας θυμώνει η πράξη ή η συμπεριφορά του άλλου αλλά η προβολή μιας δικής μας συμπεριφοράς.

Αν τα βρούμε λοιπόν με τον εαυτό μας σίγουρα οι εντάσεις και οι συγκρούσεις μας θα περιοριστούν θεαματικά και η ποιότητα της ζωής μας θα βελτιωθεί αντίστοιχα.

Η δεύτερη ευχή είναι να συνειδητοποιήσουμε όλοι το προσωρινό της ύπαρξης μας. Πολλές φορές σκεφτόμαστε και δρούμε έχοντας στο μυαλό μας ότι θα ζούμε για πάντα. Δυστυχώς όμως (ή ίσως, ευτυχώς) καθόλου δεν ισχύει αυτό. Ερχόμενος σε επαφή με δικούς μου ανθρώπους που ήξεραν πως είναι στο τέλος της ζωής τους, όλοι διαπίστωναν πως τίποτα άλλο δεν έχει σημασία πέρα από την αγάπη.

Κι όμως, πολύ συχνά ξεχνάμε την πραγματικότητα αυτή και γεμίζουμε αρνητικά συναισθήματα που πηγάζουν από έναν τρόπο σκέψεις ο οποίος θεωρεί πως θα υπάρχουν για πάντα. Αυτός όμως ο τρόπος σκέψης, που συχνά μεταμφιέζεται ως ορθολογικός, είναι τελικά απολύτως παράλογος.

Ας μειώσουμε λοιπόν τον εγωισμό μας, ας συγχωρούμε πιο εύκολα, αναγνωρίζοντας τη μοναδική βεβαιότητά της ζωής, δηλαδή το προσωρινό της ύπαρξης μας.

Χρόνια πολλά σε όλους, με υγεία, ευτυχία, δημιουργικότητα και ευημερία το 2019!